Brudnopis postmodernisty - SAMIZDAT. Część 2.

 SAMIZDAT 2. TYTUŁ, SPIS TREŚCI, DEDYKACJA, WSTĘP

Lew Rubinsztejn (z lewej) i Wiktor Kriwulin. Zdjęcie ze zbiorów Siergieja Stratanowskiego.

Tadeusz Klimowicz

 

 

 

 

Dozorca, palacz, stróż, tragarz, windziarz, przewodniczka i inni

albo

Samizdat po leningradzku

 

 

 

 

 

 

 

 

Wrocław 2024

Blog: From Russia with(out) Love

 

 

 

 

SPIS TREŚCI

 

 

 

 

Wstęp

Część zasadnicza. Lata 50.-90. 

Zakończenie

Bibliografia

Aneks 1. Manifesty

Aneks 2. Ankiety

Aneks 3. Personalia. Próba antologii poezji samizdatu

 

 

 

 

 

 

 

 

DEDYKUJĘ

ŻYJĄCYM I JUŻ NIEŻYJĄCYM 

TWÓRCOM ORAZ BADACZOM 

LENINGRADZKIEGO UNDERGROUNDU,

Z KTÓRYMI LOS MNIE ZETKNĄŁ

NA PRZEŁOMIE STULECI:

BORISOWI AWIERINOWI, MICHAIŁOWI BERGOWI, 

TATIANIE BUKOWSKIEJ, WIACZESŁAWOWI DOLININOWI,

JELENIE IGNATOWEJ, BORISOWI IWANOWOWI, 

WIKTOROWI KRIWULINOWI, OLDZE KUSZLINIE, 

SIERGIEJOWI LEMIECHOWOWI, ALEKSANDROWI ŁAWROWOWI

WALERIJOWI MISZYNOWI, STASOWI SAWICKIEMU, 

SIERGIEJOWI SIGITOWOWI, SIERGIEJOWI STRATANOWSKIEMU, 

EDUARDOWI SZNEJDERMANOWI,  JELENIE SZWARC, 

WSPÓŁPRACOWNIKOM PETERSBURSKIEGO „MEMORIAŁU”

 

 

WSTĘP

Moja historia samizdatu sporządzona zapewne dla potrzeb jakiegoś wykładu.

 

Słowo samizdat pojawiło się w połowie lat czterdziestych za sprawą poety moskiewskiego Nikołaja Głazkowa (1919-1979). Swoje maszynopisy zszywał, na okładce pisał „Самсебяиздат” i takie broszurki ofiarowywał przyjaciołom[1]. Aleksandr Daniel uważa, że termin samizdat nie dotyczy tekstu jako takiego, ale formę jego funkcjonowania, sposób jego obiegu. Ten sam tekst może początkowo funkcjonować w samizdacie, by następnie trafić do literatury „oficjalnej” (tu Daniel podaj przykład powieści Hemingway’a Komu bije dzwon[2], ja dorzuciłbym powieści Joanny Chmielewskiej); niekiedy mieliśmy do czynienia z procesem odwrotnym: wycofywane z bibliotek utwory Sołżenicyna trafiały na powrót do samizdatu. Aleksandr Danielproponuje następujące rozumienie tego zjawiska: „[...] самиздат – это специфический способ бытования общественно значимых неподцензурных текстов, состоящий в том, что их тирожирование происходит вне авторского контроля, в процессе их распространения в читательской среде. Автор может лишь ‘запустить текст в самиздат’, дальнейшее не в его власти”[3].

            Według Daniela w latach 40. i na początku 50. w samizdacie krążyła wyłącznie poezja (najpierw Gumilow, a nieco później współcześni: Achmadulina, Aronow, Cholin, Jewtuszenko, Korniłow, Okudżawa, Sapgir, Słucki); pod koniec lat 50. pojawiła się także proza (przekłady Camusa, Kafki, Kästnera, Orwella, Saint-Exupery’ego; z rosyjskiej: Michaił Bułhakow, Gorki, Korolenko, Łunaczarski, Pasternak, Pilniak, Płatonow, Zamiatin, Zoszczenko); początek lat 60. – Bierdiajew, tom artykułów z 1918 roku Из глубины. Сборник статей о русской революции (De Profundis: zbiór rozpraw o rewolucji rosyjskiej), Jewgienija Ginzburg, Roy Miedwiediew, Szałamow, Вехи. Сборник статей о русской интеллигенции  (1909, Drogowskazy: zbiór rozpraw o nteligencji rosyjskiej) i nieco później Đilas. Na przełomie lat 50. i 60. ujrzały światło dzienne almanachy, które przeszły do historii literatury drugiego obiegu:  trzy numery „Sintaksisu” („Синтаксис”, 1959-1960) przygotowane i rozpowszechnione przez Aleksandra Ginzburga oraz dwa numery zredagowanego przez Jurija Gałanskowa „Fieniksa” („Феникс”, 1961 i 1966). Bardzo ważny rozdział w dziejach samizdatu zapisały dwie relacje (niekiedy niesłusznie nazywane stenogramami): z nagonki na Pasternaka na zebraniu pisarzy moskiewskich (1958) i z procesu Brodskiego (1964, Frida Wigdorowa). Lata 70. – to czas czasopism. Kiedy możemy mówić o końcu samizdatu? Zdaniem Aleksandra Daniela nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Może to być: rok 1990 (koniec cenzury), 1987 (początek pieriestrojki), początek 80. (nasilenie represji), ale też – z czym się osobiście nie zgadzam - koniec lat 70. (pojawienie się alternatywy: tamizdat).

            Trudno sobie wyobrazić badanie samizdatu bez odwołania się do antologii Самиздат века[4] wydanej pod koniec XX wieku (format A4, 1052 strony, bogato ilustrowana). Twórcy z Petersburga zarzucili twórcom wyboru moskwocentryzm, co przełożyło się na zbyt peryferyjne potraktowanie samizdatu leningradzkiego.

Andriej Bitow o swoich wrażeniach z konferencji Postmodernizm i my: „Po co tam zaszedłem?... Tu mnie już nie było. Czułem się prawie jak Babajewski. Tu nie było nas, tu nie było moich, tu byli sami swoi. [...] A gdzie leningradczycy? Mignął Dragomoszczenko, w programie była anonsowana Lena Szwarc... Leningradczyków znów nie było. Nas i wtedy, przed trzydziestu pięciu laty, nie było. I wtedy wszystko było w Moskwie. Ale dla siebie jeszcze jak byliśmy!”[5]

Aleksandr Sujetnow: „Большая часть самиздата (т.е. та, о которой имеет смысл говорить) обладает всеми признаками, присущими книге и журналу. Используемые способы печати - машинопись, гектограф, ксерокс и принтер компьютера, фотоспособ. Начальные тиражи - 20-50 экземпляров. Окончательные ус­тановить невозможно, мак как лучшие издание многократно дублируются, переснимаются как самими читателями, так и добровольными распростра­нителями. В 70-е годы большую часть самиздата составляли книги (в том числе копии западных изданий), в 80-е годы стал заметен значительный перевес журналов. Информация, заложенная в них, большей частью уни­кальна, хотя в последнее времв некоторые публикации самиздата дубли­руются официальной прессой. (Имеются в виду публикации И.Бродского, Ю.Домбровского, В.Войновича, В.Шаламова, Н.Мандельштам и др.). Это было бы отрадно, если бы не обязательная кастрация, коей особенно грешит ‘Юность’, ‘Горизонт’ и в меньшей степени ‘Новый мир’. Но существуют практические трудности в поиске этой малораспространенной, не учиты­ваемой государственнвми библиографическими институтами продукции. Впрочем, а почти уверен, что библиотека КГБ подобную работу ведет - но как туда попасть? И боязно, и противно. Ни одна научная и массовая библиотека обязательного экземпляра независимых изданий не получает”[6].

Aleksandr Sujetnow: „[...] я могу вспомнить только три кратких периода в истории России, когда самиздата не существовало. Это правление Екатерины II (причем только до 1789 года), краткий период между двух революций и время правления Джугашвили. В годы сталинщины самиздата не сущест­вовало. Тотальный террор сделал свое дело, а для самоубийства находились и более легкие способы. Впрочем, он существовал, но только в зкродышс [literówki, raczej: зародышe - T.K.]. Написал-прочитал-сел. Первые слабые ростки его появились в 60-е годы, лищь слегка запоздав за магнитофонной гласностью”[7].

---

[1] Zob.: А. Даниэль, История самиздата [w:] Госбезопасность и литература на опыте России и Германии (СССР и ГДР), редакторы Е. Шукшина, Т. Громова, Москва 1994. 

[2] O próbach opublikowania tej powieści w Związku Sowieckim pisze Arlen Blum w książce Как это делалось в Ленинграде. Цензура в годы оттепели, застоя и перестройки. 1953-1991, Санкт-Петербург 2005, с. 122-124.

[3] А. Даниэль, История самиздата, op.cit., с. 96.

[4] Korzystałem z egzemplarza pożyczonego od Wiktora Kriwulina. Streściłem wybrane teksty i przepisałem pracowicie spis treści: Самиздат века, составители А. Стреляный, Г. Сапгир, В. Бахтин, Н. Ордынский, Минск-Москва 1997. Tytuły rozdziałów: Из-под глыб (Ludmiła Aleksiejewa, Fiodor Raskolnikow, Jefim Etkind, Grigorij Pomieranc, Ernst Gienri, Lidia Czukowska, Walentin Moroz, Natalia Gorbaniewska, Arkadij Bielinkow, Anatolij Marczenko, Aleksandr Jesienin-Wolpin, Anatolij Krasnow, Aida Skripnikowa, Władimir Osipow, K. Wolny, Nadieżda Mandelsztam, Władimir Bukowski, A. Skuratow, Aleksandr Sołżenicyn, Andriej Sacharow, Dmitrij Nielidow, Jurij Orłow, Leonid Batkin oraz m. in. relacja z procesu A. Sieniawskiego i J. Daniela), Непохожие стихи – artykuły Sapgira i Kriwulina; Старшее поколение – Fiłariet Czernow, Arsienij Alwing, Aleksandr Riwin, Jegor Obołdujew, Andriej Nikołajew, Fieofan Buka, Nikołaj Głazkow, Boris Słucki, Sofia Prokofiewa, Wiera Markowa; Диссидентская поэзия – Aleksandr Wolpin, Jurij Ajchienwald, Julij Daniel, Jurij Dombrowski, Jurij Gałanskow, Boris Cziczibabin, Juz Aleszkowski, Aleksandr Galicz, Aleksandr Timofiejewski, Aleksandr Glezier, Natalia Gorbaniewska; Поэты-шестидесятники – Andriej Wozniesienski, Bułat Okudżawa; Группа Черткова – Galina Andriejewa, Oleg Gricenko, Stanisław Krasowicki, Andriej Siergiejew, Walentin Chromow, Leonid Czertkow; Лианозовская группа – Jewgienij Kropiwnicki, Igor Cholin, Gienrich Sapgir, Jan Satunowski, Wsiewołod Niekrasow, Lew Kropiwnicki; Клуб „Факел” - Jurij Karabczijewski, Aleksandr Łajko, Siemion Grinbierg; „Сексуальные мистики” - Jurij Mamlejew, Władimir Kowienacki; Поэты вне групп 50-60-х [Москва] – Nikołaj Szatrow, Siergiej Czudakow, Giennadij Ajgi, Aleksandr Aronow, Leonard Danilcew, Michaił Sokownin, Wadim Sidur, Oleg Prokofiew, Jurij Smirnow, Gienrich Chudiakow; Начало питерского андерграунда –  Roald Mandelsztam; Круг Михаила Красильникова –  Michaił Krasilnikow, Władimir Ufland, Michaił Jeriomin, Leonid Winogradow, Siergiej Kulle, Aleksandr Kondratow, Lew Łosiew; Петербург 50-60-х – Rid Graczew, Siergiej Wolf, Wiktor Sosnora, Aleksandr Kuszner, Giennadij Aleksiejew, Dawid Szrajer-Pietrow; „Ахматовские сироты” -  Jewgienij Rejn, Iosif Brodski, Anatolij Najman, Dmitrij Bobyszew; Лито Глеба Семенова – Gleb Gorbowski, Władimir Britaniszski, Gierman Plisiecki, Nonna Slepakowa, Lew Gawriłow; Питерская богема – Oleg Grigorjew, Władlen Gawrilczik; СМОГ – Leonid Gubanow, Alena Basiłowa, Władimir Alejnikow, Jurij Kubłanowski, Arkadij Pachomow, Piotr Szumpanow, Wadim Diełone, Sława Len; Верлибр – Władimir Buricz, Wiaczesław Kuprijanow; Круг Иоффе-Сабурова – Leonid Joffe, Jewgienij Saburow, Michił Ajzienbierg, Wiktor Kowal; Поэты лианозовского круга – Dmitrij Sawicki, Kira Sapgir, Jelena Szczapowa, Rimma Zaniewska; Палиндром – Dmitrij Awaliani, Władimir Gierszuni; Поэты вне групп [Москва] – Aleksandr Wieliczanski, Władimir Kazakow, Jewgienij Charitonow, Andriej Towmosian, Jelena Mnacakanowa, Ilja Boksztejn, Olga Siedakowa, Władimir Mikuszewicz, Georgij Niedgar, Władimir Iwielew, Leonid Aronzon; Круг Давида Дара – Oleg Ochapkin, Aleksiej Szelwach, Jewgienij Fieoktistow; „Верпа” - Aleksiej Chwostienko, Anri Wołochonski; Круг Константина Кузьминского – Konstantin Kuźminski, Boris Kuprijanow, Piotr Czejgin, Jewgienij Pazuchin; „Хеленукты” - Władimir Erl, Aleksandr Mironow, A. Nik, WNIE; Лес [Левая Сибирь] – Anatolij Makowski, Piotr Stiepanow, Aleksandr Dienisienko, Iwan Owczinnikow; „Транспонанс” - Ry Nikonowa, Siergiej Sigiej, Walerij Diaczenko; Киев – Wilen Barski, Aleksandr Oczerietianski, Giennadij Biezzubow; Одесса – Lew Mak, Aleksandr Richtier; Харьков – Eduard Limonow, Jurij Miłosławski, Wagricz Bachczanian; Баку – Giennadij Łukownikow; „Гнозис” - Arkadij Rownier, Wiktoria Andriejewa; Московский концептуализм – Andrzej Monastyrski, Rimma Gierłowina, Dmitrij Prigow, Lew Rubinsztejn; „Московское время” - Aleksiej Cwietkow, Siergiej Gandlewski, Tatiana Poletajewa, Bachyt Kienżejew, Aleksandr Soprowski; Москва 70-х – Tatiana Szczerbina, Aleksiej Prokopjew, Władimir Głozman, Siergiej Trofimow, Raszyd Szaginurow, Władimir Giercyk, Irina Dobruszyna; Квартира 37 – Wiktor Kriwulin, Jelena Szwarc, Siergiej Stratanowski; Питер: 70-е годы – Boris Wantałow, Wiktor Szyrali, Aleksandr Ożyganow, Igor Burichin, Arkadij Dragomoszczenko, Eduard Sznejderman, Kari Unksowa, Tamara Bukowska, Władimir Chanan, Jurij Kołkier, Władimir Kuczeriawkin; Минимализм – M. Nilin, Michaił Fajnerman, Iwan Achmietjew, Aleksandr Makarow-Krotkow; Мета-Мета – Iwan Żdanow, Aleksiej Parszczikow, Aleksandr Jeriemienko;  ДООС – Konstantin Kiedrow, Jelena Kaciuba, Ludmiła Chodynska; Соц-арт – Michaił Suchotin, Timur Kibirow; „Список действующих лиц” - Andriej Dmitrijew, Michaił Nowikow, Boris Kołymagin, Marina Andrianowa; „Эпсилон-салон” - Nikołaj Bajtow, Aleksandr Barasz, Giennadij Kacow, Igor Lewszyn;„Парадигма” - Gleb Cwiel, Anna Alczuk; „Московское время”: вторая волна – Grigorij Daszewski, Wiktor Sanczuk, Dmitrij Wiedieniapin, Igor Bołyczew; Клуб „Поэзия” - Nina Iskrienko, Wiktor Korkija, Igor Irtienjew, Jewgienij Bunimowicz, Jurij Arabow, Władimir Druk, Mark Szagunowski, Władimir Aristow, Władimir Tuczkow, Władimir Stroczkow, Aleksandr Lewin, Andriej Turkin, Julij Gugolew; Поэты вне групп [Москва-Питер] – Swieta Litwak, Pawieł Mitiuszow, Andriej Workunow, Aleksandr Jegorow, Bonifacyj, Jewgienij Pieriemyszlew, Iwan Makarow, Dienis Nowikow, Dmitrij Wołczek, Wiktor Kulle, Pawieł Pieppiersztejn, Władimir Łomazow, Michaił Szczerbina, Andriej Korf, Stiełła Morotska, Gierman Giecewicz, Siergiej Zawjałow, Igor Wiszniewiecki, Aleksandra Pietrowa; Кишинев – Jewgienij Chorwat, Aleksandr Fradis, Naum Kapłan; Пермь – Witalij Kalpidi, Jurij Bielikow, Władysław Drożaszczich, Jurij Asłanian, Anatolij Subbotin; Тамбов – Siergiej Biriukow; „Воум” - Walerij Safranski, Irina Raszkowska; „Классики XXI века” – Rusłan Elinin, Wieronika Bode; „Полуостров”  [Москва-Крым] – Maria Maksimowa, Michaił Łaptiew, Andriej Polakow, Nikołaj Zwiagincew, Igor Sid; «Вавилон» и другие города – Dmitrij Kuźmin, Stanisław Lwowski, Oleg Paszczenko, Dmitrij Sokołow, Wadim Kalinin, Kiriłł Rieszetnikow, Dmitrij Wodiennikow, Aleksandr Ułanow, Oleg Wołow, Maksim Ankudinow, Siergiej Proworow, Andriej Sien-Sieńkow, Siergiej Krugłow, Aleksandr Anaszewicz, Aleksandr Kulachtin, Wsiewołod Zielczenko, Witalina Tchorżewska, Siergiej Timofiejew, Не сметь думать что попало!, От ГУЛАГа до Интернета. Dziś nie pozostaje mi nic innego, jak po raz kolejny (zob. Prequel) rzucić voilà: https://bukinist.de/isiabook/ru/otechestvennaya-proza/153141-samizdat-veka-9785893560046.html. Dostęp: 21.10.2024.

[5] А. Битов, Светлый подвал, „Соло” №6, 1991, с. 4. Na ten tekst zwróciła moją uwagę prof. Janina Sałajczykowa. Zob. Prequel.

[6] А. Суетнов, Самиздат. Библиографический указатель, Москва 1992, с, 5. Wersja elektroniczna: https://imwerden.de/pdf/suetnov_samizdat_bibliografichesky_ukazatel_1992__ocr.pdf. Dostęp: 17.10.2024. 

[7] Ibid., c. 6.