Gustaw Herling-Grudziński, Dzieła zebrane, t. 2, cz. 1, t. 3, t. 5, t. 10, Kraków 2010-2016. Przypisy

Jakieś dziesięć lat temu (chyba był to rok 2010) zadzwonił do mnie Pan Profesor Włodzimierz Bolecki i zaproponował opracowanie  przypisów do tekstów Gustawa Herlinga-Grudzińskiego dotyczących Rosji. Napisałem ich ok. 630. W wielu przypadkach złamałem obowiązujące zasady i zamiast tradycyjnych przypisów pojawiały się  rozbudowane (i dalekie od naukowej wstrzemięźliwości) komentarze. 

Zapraszam do lektury. 

1. G. Herling-Grudziński, Dzieła zebrane, tom 2, część 1 - Recenzje, szkice, rozprawy literackie 1947-1956, oprac. J. Bielska-Krawczyk, T. Bocheński, W. Bolecki, M. J. Chodakiewicz, R. Habielski, E. Kaczyńska, T. Klimowicz, A. Kłopotowska, M. Lachman, A. Przybylska, K. Taras, K. Uniłowski, M. Urbanowski, V. Wejs-Milewska, W. Włodarczyk, M. Wójcik, J. Zając, M. Zielińska, J. Zieliński, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010, ss. 651. [http://www.bu.uni.wroc.pl/publikacje/]
2. G. Herling-Grudziński, Dzieła zebrane, tom 3 - Recenzje, szkice, rozprawy literackie 1957-1998. Felietony i komentarze z Radia Wolna Europa 1955-1967, oprac. J. Błażejowska, J. Chłap-Nowakowa, M. J. Chodakiewicz, R. Habielski, A. Jagodziński, T. Klimowicz, A. K. Kunert, M. Łukasiewicz, J. Ostrowski, A. Przybylska, J. Snopek, K. Taras, M. Urbanowski, V. Wejs-Milewska, M. Wójcik, J. Zieliński, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2013, ss. 1312.
3. G. Herling-Grudziński, Dzieła zebrane, tom 5, vol. 1 – Opowiadania wszystkie, oprac. G. Bastek, S. Błażejczyk, T. Klimowicz, J. Kornhauser, H. Kralowa, Z. Kudelski, A. Lesiakowski, P. Panas, A. Przybylska, A. Siwek, M. Śniedziewska, A. Wasilewska, M. Wójcik, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, ss. 499.
4. G. Herling-Grudziński, Dzieła zebrane, tom 10 – Eseje, oprac. S. Błażejczyk, W. Bolecki, M. Chmurski, R. Forycki, T. Klimowicz, Z. Kudelski, A. Lesiakowski, D. Oramus, A. Przybylska, F. Rosset, A. Siwek, M. Śniedziewska, M. Urbanowski, M. Wójcik, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, ss. 879.

INDEKS HASEŁ 

 

1 grudnia 1962 r. otwarto w moskiewskim Maneżu

14 sierpnia 1946 r. Komitet Centralny WKP/b/

II Zjazd Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji (1903) / bolszewiki mien’szewiki

XX wiek

Abakumow Wiktor

Abramow Fiodor

Abuładze Tengiz

Achmadulina Bełła

Achmatowa Anna

Acton John

Ajchenwald Aleksandr

Ajchenwald Julij

Akimow Nikołaj

Akmeizm

Aksionow Pawieł

Aksionow Wasilij

Aleksander II

Aleksandrow Gieorgij

Aligier Margarita

Alliłujewa Nadieżda

Alliłujewa Swietłana

Aloszyn Samuił

Altszuler Boris [pseudonim: S. Zorin]

Amalrik Andriej

Anastasija (Nastasja) Markowna, żona protopopa Awwakuma Pietrowa

Andropow Jurij

Annały

Annienkow Pawieł

Antokolski Pawieł

Antysemityzm

Apuchtina Natalia

Arcybaszew Michaił

Ardis 

Asanowa Zampira

Aucouturier Alfreda

Aucouturier Michel

Awerbach Leopold

Awwakum 

Azef Jewno

Babel Fejga (Bobel)

Babel Isaak

Babel Jewgienija

Babel Lidia

Babel Maria (Szaposznikowa) 

Bachrach Aleksandr

Bajbakow Nikołaj

Bakunin Michaił

Balmont Konstantin

Bazykina Aksinia

Bażanow Boris 

Bebutow Garegin 

Behrs Sofia

Bergelson Dawid

Berger-Barzilai Joseph

Berghols Olga

Beria Ławrientij

Berlin Isaiah

Biedny Diemian

Bielicki Siemion

Bielinski Wissarion

Biełogorodska Irina

Biełomorkanał

Bieły Andriej

Bierdiajew Nikołaj

Bierkałow Jewgienij

Biersieniew Iwan

Biesieda 

Biessonow Siergiej

Billington James H.

Biulletien’ oppozicyi / Biuletyn Opozycji

Blake Patricia

Blit Lucjan

Blum Władimir

Błagow D. [W. Teusz]

Błok Aleksandr

Bogoraz-Bruchman Łarisa

Bohater Pracy Socjalistycznej

Bolszewik

Bołdyriew Aleksiej

Bonamour Jean

Bondariew Jurij

Botwinnik Michaił

Breżniew Leonid

Briusow Walerij

Brodski Josif

Brogan Denis

Brown Edward J.

Brown Nathalie (córka Babla)

Brilliant Dora

Bucharin Nikołaj

Budionny Siemion

Bukowski Władimir

Bułanow Pawieł

Bułhakow Michaił

Bunin Iwan

Butaszewicz-Pietraszewski Michaił

Butyrki 

Bykau Wasil

Carr Edward Halett “Ted” 

Chaczaturian Aram

Chlebnikow Wielimir

Chodasiewicz Władisław

Chodorowski Josif

Chronika tiekuszczich sobytij 

Chruszczow Nikita

Chudożestwiennaja litieratura

Crankshaw Edward

Custine Astolphe-Louis-Léonor de

Cwietajewa Marina

Cymbał Siergiej

Czaadajew Piotr

Czalidze Walerij

Czapajew Wasilij

Czapski Józef

Czechow Anton

CZEKA

Czernow Wiktor 

Czernyszewski Nikołaj

Czikowani Simon

Czitatiel i pisatiel

Czornowił Wiaczesław

Czukowska Lidia

Czukowski Korniej

d’Angelo Sergio

Dallin Alexander

Dallin Dawid (David)

Dan Fiodor

Daniel Julij

Dawydowski Ippolit

Dekabryści 

Demokratyczne alternatywy / Diemokraticzeskije altiernatiwy

Demonstracja na Placu Puszkina (5 grudnia 1965)

Denikin Anton

Diagilew Siergiej

Diakow Boris

Dierżawin Gawriił

Dobrowolski Aleksiej

Dom iskusstw

Dombowski Jurij

Dostojewski Fiodor

Dubasow Fiodor

Dudincew Władimir

Duwakin Wiktor

Dynastia Romanowów

Dwinski Boris

Dzierżyński Feliks

Dziuba Iwan

Dżugaszwili Jakow

Eisenstein Siergiej

Erenburg Ilja

Fadiejew Aleksandr

Fedecki Ziemowit

Fefer Icek [Icyk]

Feltrinelli Giangiacomo

Feniks-61, Feniks-66

Fet Afanasij

Filippow Boris

Fiedin Konstantin

Fonfizina Natalia

Frioux Claude

Fundacja im. Hercena

Fundacja Pokojowa Bertranda Russella

Furcewa Jekatierina

Fyvel TR

Gabaj Ilja

Gagarin Jurij

Galicz Aleksandr 

Gałanskow Jurij

Gierasimow

German Jurij

Gierczuk Jurij

Ginzburg Aleksandr

Ginzburg Jewgienija

Gippius Zinaida

Gliksman Jerzy

Gładilin Anatolij

Gławlit 

Głazow Grigorij

Głazow Jurij

Gniedin Jewgienij

Gogol Nikołaj

Goldstücker Edward [Eduard]

Gołomsztok Igor

Gonczarow Iwan

Gorbaczow Michaił

Gorbaniewska Natalia

Gorbatow Aleksandr

Gorbatow Boris

Gorki Maksim

Grani 

Graszi Aszot

Gribojedow Aleksandr

Grigorenko Piotr

Grigoriew Apołłon

Gruzdiew Ilja 

Gumilow Lew

Gumilow Nikołaj

Hájek Jiří

Hawryluk Wołodymyr

Hayward Max

Heller Michaił

Hercen Aleksandr

Herriot Edouard

Hingley Ronald Francis

Ilf Ilja, Pietrow Jewgienij

Iljiczow Leonid

Iljin Wiktor

Inber Wiera

Ionow Ilja

Iskra 

Iwanow Nikołaj Wiktorowicz

Iwanow Wiaczesław

Iwanow-Razumnik

Izwiestija 

Jachimowicz Iwan

Jagoda Gienrich

Jakir Piotr

Jakobson Anatolij

jamszczyk

Jankielewicz Jefriem

Janouch Gustav

Jasieński Bruno

Jasinski Jeronim

Jaszyn Aleksandr

Jaszwili Paolo

Jelcyn Boris

Jenukidze Awel

Jeriomin Dmitrij

Jesienin Siergiej

Jesienin-Wolpin Aleksandr

Jewtuszenko Jewgienij

Jeżow Nikołaj

Johnson Priscilla 

Jonow 

Junost’

Jutkiewicz Siergiej

Kaganowicz Łazar

Kalajew Iwan

Kalik Michaił

Kalinin Michaił

Kamenka Eugene

Kamieniew Lew

Kaminski Grigorij

Kapłan Fanny [Dora]

Karatajew Płaton

Katajew Iwan

Kawierin Wieniamin

Kermode John Frank

Kiedrina Zoja

Kierienski Aleksandr

Kim Julij

Kiriłłow (Kiryłow)

Kirow Siergiej

Knipowicz Jewgienija

Kołłontaj Aleksandra

Kołokoł  

Komsomoł 

Konczałowski Maksim

Kondratiew Wiaczesław

Koniew Iwan

Koniewa Maja

Kontinient

Kopielew Lew

Korniejczuk Aleksandr (Ołeksandr Kornijczuk)

Korolenko Władimir

Korżawin Naum

Kosík Karel

Kosygin Aleksiej

Krasin Wiktor

Krasnaja Now’

Krasnow-Lewitin Anatolij 

Krasnyj Kawalerist

Krawczenko Wiktor

Kriestinski Nikołaj

Kriuczkow Piotr

Kriwicki Walter

Krokodił

Kronika (Czalidze)

Kronsztad

Kropotkin Piotr

Krupska Nadieżda

Krzywy Róg

Kujbyszew Waalerian

Kurski Dmitrij

Kusák Alexej 

Kuzmin Michaił

Kuzniecow Anatolij

Kwliwidze Michaił

Landau Lew 

Lebiediew Aleksandr

Lebrun Victor

LEF

Lejpunski Aleksandr 

Lemke Michaił

Lenin Władimir

Leonidze Gieorgij

Leonow Leonid

Lermontow Michaił

Lert Raisa

Letopis’

Lewin Jurij Josifowicz

Lewin Lew

Lewin Władimir

Lewitan Jurij

Ličko Pavel

Lifszyc Isaak

Litieraturnaja gazieta

Litieraturnaja Moskwa

Litieraturnaja Rossija

Litwinow Pawieł

Lo Gatto Ettore

London Artur 

Łabędź Leopold

Łakszyn Władimir

Łang Gieorgij

Łaszkowa Wiera

Ławrynenko Jurij

Łewyćkyj Borys

Łobodowski Józef

Łozowski Salomon

Łubianka 

Łunaczarski Anatolij

Łysenko Trofim

Machno Nestor

Majakowski Władimir

Maksimow Władimir

Malcew Jurij

Malenkow Gieorgij

Mandelberg [Posadowski] Wiktor

Mandelsztam Aleksandr

Mandelsztam Nadieżda

Mandelsztam Osip

Marczenko Anatolij

Margwełaszwili Gieorgij

Markisz Perec

Marr Nikołaj

Martynow Leonid

Mathewson Jr. Rufus W.

Meiman [Mejman] Naum

Meras Icchokas 

Meyerhold Wsiewołod

Michajłow Aleksandr Aleksiejewicz

Michoels Salomon

Michajłowski Nikołaj 

Miedwied’ Filipp

Miedwiediew Żorż [Jaurès]

Miedwiediew Roj 

Mienikier Wadim

Mierieżkowski Dmitrij

Mietczenko Aleksiej

Mihajlov Mihajlo

Mikołaj I

Milano Paolo

Mňačko Ladislav

Mołotow Wiaczesław

Mołotowa Swietłana

Moriak

Moroz Wałentyn

Moskowskije Nowosti

Moskwa

Mosty

Muggeridge Malcolm

Nabokov Vladimir

Nadieżdin Nikołaj

Nagibin Jurij

Nagroda Stalinowska

Nakanunie 

Nakaszydze Ilja

Nakaszydze Jelena

Narica Michaił

Narodnictwo 

Nasz put’ [czasopismo eserowskie]

NEP

Nikitin Nikołaj

Niekrasow Nikołaj

Niekrasow Wiktor

Niekricz Aleksandr

Nikołajew Leonid

Nikołajewski Boris

NKWD

Nowaja żyzn’

Nowoczerkask 

Nowoje russkoje słowo

Nowyj Kołokoł

Nowyj Mir

Nowyj Żurnał

Ochrana 

Ogoniok

Ogurcow Igor

Ojstrach Dawid

Oktiabr’

Olesza Jurij

Ołsufiewa Maria

OPOJAZ

Order Lenina

Ordżonikidze Sergo

Otieczestwiennyje zapiski

Owieczkin Walentin

Panajew Iwan 

Panowa Wiera

Partia Konstytucyjno-Demokratyczna

Partia Socjalistów-Rewolucjonistów

Partijnaja żyzn’

Pasternak Boris

Pasternak Zinaida

Paustowski Konstantin

Pawlinski Dmitrij

Pawłow Iwan 

Peltier-Zamoyska Hélène

Pen Club

Petlura Semen

Piatakow Gieorgij

Pieriediełkino 

Pierowska Sofia 

Pieszkow Maksim 

Pietrow Władimir [Petrov Vladimir]

Pietrow-Wodkin Kuźma

Pikel Richard

Pilar Jurij

Pilniak Boris

Pimen 

Piotr I Wielki

Pipes Richard

Pirożkowa Antonina

Pisariew Dmitrij

Plamen 

Plechanow Gieorgij

Plehwe Wiaczesław

Pleszczejew Aleksiej

Pletniow Dmitrij

Pluszcz Leonid

Płatonow Andriej

Płatonow Siergiej

Pławinski Dmitrij

Podgorny Nikołaj

Poggioli Renato

Pogodin Nikołaj

Pokrowski Michaił

Polewoj Boris

Politiczeskij Dniewnik

Poputczik

Poskriobyszew Aleksandr  

Postnikow Leonid [?]

Postnikow Siergiej

Prawda

Priszwin Michaił

Program Ruchu Demokratycznego Związku Sowieckiego / Programma diemokraticzeskogo dwiżenija Sowietskogo Sojuza

Prokofiew Siergiej

Prokofiew Siergiej

Przybylski Ryszard

Puszkin Aleksandr

Raboczij Put’

Radek Karl

Radiszczew Aleksandr

Raznoczyńcy 

Reiman Pavel

Reve Karel van het

Riazanow Dawid

Riemizow Aleksiej

Riurikow Boris

Rosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich (Rossijskaja assocjacyja proletarskich pisatielej, RAPP)

Rozanow Wasilij

Rozanowa Maria

Rożdiestwienski Wsiewołod

Rudenko Roman

Rupert Raphael

Russkaja Mysl

Rykow Aleksiej

Rysakow Nikołaj

Rząd Tymczasowy

Sacharow Andriej

Sado Michaił

Sałkazanowa Fatima

Sałtykow-Szczedrin Michaił

Sapronow Timofiej

Sawinkow Boris

Scholmer Joseph

Scytowie [wiersz A. Błoka]

Serge Victor

Sielwinski Ilja

Siemionow Grigorij Iwanowicz

Sieriebriakowa Galina

Simmons Ernest J.

Simonow Konstantin

Siniawski Andriej

Sintaksis 

Siomin Witalij

Skoropadski Pawło

Skriabin Aleksandr 

Slánský Rudolf

Slipyj Josyf

Słonim Anna

Słucki Boris

Smirnow Siergiej

SMOG

Sniegow Aleksiej

Snieżniewski Andriej

Sobolew Jurij Wasiljewicz

Sobolew Leonid

Socjalisticzeskij Wiestnik

Sojuz Wozrożdienija Rossiji (Związek Odrodzenia Rosji)

Sokoł Galina

Sołogub Fiodor

Sołoniewicz Iwan

Sołowiow Władimir

Sołżenicyn Aleksandr

Sowietskaja kultura

Sowriemiennik

Sozonow Jegor

Spieranski Aleksiej 

Spieranski Nikołaj

Stachanow Aleksiej

Stadniuk Iwan

Stalin Josif

Stanisławski Konstantantin

Stempowski Jerzy (pseudonim: Paweł Hostowiec)

Stern Anatol

Stern Lina

Stiepniak-Krawczynski Siergiej

Strada Vittorio

Struve Gleb

Struwe [Struve] Nikita

Struwe [Struve] Piotr

Stukow G. [Struve G.]

Surkow Aleksiej

Susłow Michaił

Suwarin [Souvarine] Boris

Sviták Ivan

Swierdłow Jakow

Swirski Grigorij

Szafarewicz Igor

Szałamow Warłam

Szaraszka 

Szepiłow Dmitrij

Szeptałow 

Szestow Lew

Szkłowski Wiktor

Szołochow Michaił

Szostakowicz Dmitrij

Szragin Boris

Sztejn Aleksandr

Suczasnist’ („Сучасність”)

Szwarc Jewgienij

Szyffers Jewgienij

Światopełk-Mirski Dmitrij

Tabidze Nina

Tabidze Tycjan

Tarle Jewgienij

Tarsis Walerij

Taruskie Stronice

Tichonow Nikołaj

Tieleskop

Timofiejew Leonid

Tiutczew Fiodor

Tołstoj Aleksandra

Tołstoj Aleksiej Nikołajewicz

Tołstoj Lew

Tołstoj Lew Lwowicz

Tołstoj Siergiej

Tomski Michaił

Trajnin Aron

Trawkin Zachar

Trilling Lionell

Triolet Elsa

Trocki Lew

Tuchaczewski Michaił

Turgieniew Iwan

Turczyn Walentin

Twardowski Aleksandr

Tynianow Jurij

Ukrainskyj Wisnyk

Ulam Adam

Ułanowa Galina

Uricki Moisiej

W 1934 r., po pierwszym aresztowaniu Mandelsztama, Stalin zatelefonował do Pasternaka.

Wachtangow Jewgienij

Wachtin Boris

Wachtin Jurij 

Wagin Jewgienij

Walicki Andrzej

Wasilewski Pawieł [pseud. N. Aleksiejew]

Wasiljew Arkadij

Wawiłow Nikołaj

Weidle Władimir

Weintraub Wiktor

Weissberg-Cybulski Aleksander

Werth Alexander

Werth Nicolas

Wigdorowa Frida

Wiengierow Siemion

Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija

Wilson Edmund

Winogradow Igor

Winokurow Jewgienij

Wiszniewski Wsiewołod

Władimow Gieorgij

Wojnowicz Władimir

Wolski [Walentinow] Nikołaj

Wołkonski Andriej

Wołodarski W.

Woprosy litieratury

Woronin Siergiej

Woronin W. M.

Woroszylski Wiktor

Woroszyłow Klimient

Woroszyłowa Jewgienija

Wozniesienski Andriej

Wszechrosyjski Związek Pisarzy (Wsierossijskij sojuz pisatielej)

Wyspa Sachalin

Wyszynski Andriej

Zabołocki Nikołaj

Zamiatin Jewgienij

Zasławski Dawid

Zasulicz Wiera

Zatonski Dmitrij

Zawaliszyn Wiaczesław

Zilli Valdo

Zinowiew Aleksandr 

Zinowiew Grigorij

Złatowratski Nikołaj

Znamia

Znamia truda

Zorin Leonid

Zoszczenko Michaił

Związek Pisarzy Radzieckich

Zwieriew Anatolij

Żdanow Andriej

Żelabow Andriej

Żełudkow Siergiej

Żukowski Wasilij 

 

 

 

1 grudnia 1962 r. otwarto w moskiewskim Maneżu, na fali odwilży, wystawę sztuki współczesnej („awangardowej”), na którą zaproszono Chruszczowa. Zniesmaczony pierwszy sekretarz skomentował: „Pedały” i opuścił Maneż z pianą na ustach. 7 marca 1963 r. doszło na Kremlu do – wspomnianego przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego - spotkania władz partii z twórcami. Wielu z nich oskarżono o uleganie wpływom „formalizmu” i „abstrakcjonizmu”. To autodafe zakończyło Chruszczowowską odwilż.

11 kwietnia 1945 r. na łamach gazety “Krasnaja zwiezda” ukazał się artykuł Erenburga Dość!, na który natychmiast zareagował kierownik Wydziału Propagandy i Agitacji KC WKP/b/ Grigorij Fiodorowicz Aleksandrow publikując w „Prawdzie” tekst pod wszystko mówiącym tytułem Towarzysz Erenburg upraszcza, w którym zarzucił pisarzowi, iż wszystkich Niemców ocenia jedną miarą: „Jeśli zaakceptujemy punkt widzenia tow. Erenburga, to tym samym należy uznać, iż cała ludność Niemiec powinna podzielić los hitlerowskiej kliki”. Warto dodać, że nacjonalistyczno-histeryczna publicystyka autora Dość! z lat Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (właśnie, tak!) nawet na tle powszechnie obowiązującej (i skądinąd zrozumiałej) czarno-białej propagandy wyróżniała się konsekwentnym odwoływaniem się do najniższych instynktów. Jak głosi legenda, był za to uwielbiany przez żołnierzy i żaden z nich nie odważył się zużyć strony z artykułem Erenburga na skręty (proszę nie mylić z jointami).

2 kwietnia 2015 roku Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej po raz kolejny odrzucił prośbę o rehabilitację Gienricha Jagody.

Abramow Fiodor (1920-1983) – rosyjski pisarz (współtworzący nurt tzw. prozy wiejskiej) i literaturoznawca (wykładał na Uniwersytecie Leningradzkim, autor obrachunkowego artykułu Ludzie wsi kołchozowej w powojennej prozie / Ludi kołchoznoj dieriewni w poslewojennoj prozie, 1954). W swoim najbardziej znanym utworze, tetralogii Priaslinowie (Priasliny) – na którą złożyły się powieści Bracia i siostry (Brat’ja i siostry, 1958), Dwie zimy i trzy lata (Dwie zimy i tri leta, 1968), Drogi i rozdroża (Puti-pierieput’ja, 1973), Dom (1978) – przedstawił losy mieszkańców wsi Piekaszyno od lat 40. po 70. W 1973 roku pojechał on w składzie jakiejś delegacji literatów rosyjskich do Japonii – było to czyjeś wyraźne niedopatrzenie – i gdy już się chwilę tam rozejrzał, to zaraz popełnił świętokradztwo na piśmie: „Japonia niewyobrażalnie zyskała na tym, że przegrała wojnę […]. Dla nas Zwycięstwo zamieniło się w dotkliwą porażkę. Tak, tak, klęska dla mądrego narodu jest często największym zwycięstwem” (zapis w dzienniku z 27 stycznia 1973 r.; japońskie refleksje pisarza opublikowało „Niewskoje Wriemia” dopiero w 2010 r.).

Abuładze Tengiz (1924-1994) – gruziński reżyser i scenarzysta. Autor tryptyku: Błaganie (Molba, 1969), Drzewo pragnień (Driewo żełanij, 1977), Pokuta (Pokajanije, 1984, film wszedł na ekrany trzy lata później, 1987 – nagroda Grand Prix na festiwalu w Cannes). Sam reżyser najwyżej cenił Błaganie, widzowie (z powodów niekoniecznie artystycznych) – Pokutę, Uniwersalne, alegoryczne - i, co tu kryć, manieryczne - „studium tyranii” (żeby posłużyć się tytułem Allana Bullocka)  było powszechnie interpretowane (odczytywane?) w kategoriach wciąż aktualnej polemiki z kultem Stalina. Pół Polski stało (ja też) w kolejkach po bilety na ten film.

Achmadulina Bełła (1937-2010) – rosyjska poetka (Struna / Струна, 1962; Lekcje muzyki / Уроки музыки, 1969). Jedna z gwiazd (obok Jewtuszenki, Rożdiestwienskiego, Wozniesienskiego) tzw. poezji estradowej. Po pierwszych publikacjach zaczęto porównywać ją – na wyrost - z Anną Achmatową. Wielki rozgłos przyniosły jej występy przed wielotysięczną publicznością na wieczorach poetyckich, podczas których niemal w ekstazie deklamowała, przechodząc w recytatyw, swoje wiersze. Ten najbardziej znany i chyba najlepszy (Na mej ulicy, który to już rok… / По улицемоей который год...) napisała w wieku 22 lat. Jeszcze w czasie studiów w moskiewskim Instytucie Literackim znalazła w sobie dość odwagi, by odmówić udziału w kampanii antypasternakowskiej. Później, w latach 70., niejednokrotnie występowała w obronie Andrieja Sacharowa i pisarzy represjonowanych przez władze (m.in. Siniawskiego, Daniela, Sołżenicyna). Ktoś o niej powiedział, że była pozbawiona instynktu samozachowawczego. Laureatka wielu nagród (m.in. Prezydenta Federacji Rosyjskiej w dziedzinie literatury i sztuki). Wszyscy podziwiali jej urodę, a bliżej ją znający (pamiętam opowieść Andrzeja Drawicza) także mocną głowę.

Achmatowa Anna (właśc. Gorienko, 1889-1966) – rosyjska poetka (Wieczór / Вечер, 1912; Różaniec /Четки , 1914; Requiem / Реквием, Monachium 1963; Poemat bez bohatera / Поэма без героя, 1940-1962, pierwodruk jednego z wariantów - Nowy Jork 1960) i eseistka (pisała m.in. o Puszkinie). Akmeistka. W latach 1910-1918 żona Nikołaja Gumilowa. 14 sierpnia 1946 r. Komitet Centralny WKP/b/ podjął uchwałę O czasopismach „Zwiezda” i „Leningrad”. Obydwa leningradzkie miesięczniki (tołstyje żurnały) zostały skrytykowane za brak czujności ideologicznej i udostępnienie swoich łamów „pisarzom nieradzieckim”. Wymieniono dwa nazwiska: Achmatowej i Zoszczenki. Do Leningradu został oddelegowany Andriej Żdanow, który na miejscu miał dopilnować, żeby wymienieni twórcy ponieśli zasłużone kary (pozbawienie członkostwa w Związku Pisarzy Radzieckich, zakaz druku i publicznych wystąpień).

Ajchenwald Aleksandr (1899-1941; Rosyjska Encyklopedia Żydowska podaje inny, mało prawdopodobny, rok urodzenia: 1904) – ekonomista bolszewicki, wyznawał poglądy bliskie Trockiemu i Bucharinowi, namawiał ojca-emigranta na powrót do Rosji Radzieckiej, więziony od 1933 r., rozstrzelany pod Orłem przez NKWD na wieść o zbliżających się do miasta oddziałach niemieckich.

Ajchenwald Julij (1872-1928) – rosyjski krytyk literacki (Sylwetki pisarzy rosyjskich / Силуэты русских писателей, 1910), tłumacz Schopenhauera. W swoich publikacjach posługiwał się narzędziami - modnej w okresie modernizmu - krytyki impresjonistycznej. W 1922 r. znalazł się w gronie 150 intelektualistów (m.in. Nikołaj Bierdiajew, Siergiej Bułgakow, Iwan Iljin, Nikołaj Łosski, Siemion Frank, Fiodor Stiepun, Lew Karsawin, Aleksandr Kizewetter, Pitirim Sorokin, Michaił Osorgin) wydalonych z Rosji Radzieckiej. Zmarł w Berlinie w wyniku nieszczęśliwego wypadku  (wpadł pod tramwaj).

Akimow Nikołaj (1901-1968) – rosyjski reżyser, malarz, grafik. Wieloletni dyrektor leningradzkiego Teatru Komedii.

Akmeizm – modernistyczny kierunek, o neoklasycystycznym rodowodzie, w literaturze rosyjskiej 10.-20. lat ubiegłego stulecia. Wśród jego przedstawicieli wymienia się m.in. Nikołaja Gumilowa, Annę Achmatową, Gieorgija Adamowicza, Gieorgija Iwanowa, Osipa Mandelsztama.

Aksionow Pawieł (1899-1991) – radziecki działacz partyjny w Kazaniu. W 1937 r. został aresztowany (rehabilitacja - 1956). Kawaler Orderu Lenina. Mąż Jewgienii Ginzburg, ojciec Wasilija.

Aksionow Wasilij (1932-2009) – kultowy prozaik rosyjski (Koledzy, Blues z rosyjskim akcentem, Moskiewska saga, Nowy błogi styl, Wolterianie i wolterianki – nagroda Bookera w 2004 r., Tajemnicza namiętność), wykładowca na kilku uczelniach amerykańskich. Gwiazda młodej, odwilżowej literatury rosyjskiej. Pisarzy z jego generacji nazywano szestidiesiatnikami – byli zafascynowani jazzem (jak Tyrmand w Polsce, a Škvorecký w Czechosłowacji) – zwłaszcza swingiem – i zachodnimi gadżetami. W 1980 r. Aksionow znalazł się na emigracji (USA, od 2004 r. – Francja).

Aleksander II (1818-1881) – car Rosji (1855-1881), syn Mikołaja I. Za jego panowania przeprowadzono w latach 60. i 70. kilka istotnych dla kraju liberalnych reform (ziemską, wojskową, sądową, oświatową). Po podpisaniu dekretu o uwłaszczeniu chłopów (1861) zyskał przydomek Oswobodziciela. Aleksander II zginął z rąk Ignacego Hryniewieckiego, członka tajnego stowarzyszenia Narodnaja Wola.

Aleksandrow Gieorgij (1908-1961) – działacz partyjny i państwowy (był m.in. kierownikiem Wydziału Agitacji i Propagandy KC WKP/b/ - 1940-1947 oraz ministrem kultury ZSRR - 1954-1955), filozof (współredaktor Historii filozofii w trzech tomach, 1940-1942), hagiograf (współredaktor dzieła Josif Wissarionowicz Stalin. Krótka biografia, 1939). Stalinizm uczył pokory: w 1946 roku Aleksandrow opublikował monografię Historia filozofii zachodnioeuropejskiej i w tym samym roku (w listopadzie) otrzymał za nią Nagrodę Stalinowską, ale czujny profesor Zinowij Bielecki (wciąż jeszcze był listopad) uprzejmie doniósł Stalinowi, iż w świeżo wyróżnionej pracy nie zostały uwzględnione postanowienia Komitetu Centralnego. W grudniu adresat donosu przyznał rację nadawcy i publicznie skarcił autora za liczne błędy i niewłaściwe „naświetlenie historii filozofii”. W pierwszych miesiącach 1947 roku Historię… poddano totalnej krytyce sterowanej – jak zawsze w takich razach – przez Żdanowa. Autora niepoprawnego ideologicznie podręcznika usunięto z Wydziału Agitacji i Propagandy (jego miejsce zajął Michaił Susłow) i natychmiast, na otarcie łez, mianowano dyrektorem Instytutu Filozofii AN ZSRR. Wydarzenia te przeszły do historii jako „Dyskusja filozoficzna 1947 roku”. 

Aligier Margarita (1915-1992) – poetka rosyjska (Rok urodzenia 1938, Kamienie i zioła 1940, Zoja 1942, Kilka kroków 1962, Ćwierćwiecze 1981). Dopiero pod koniec życia zrozumiała, że sztuka nie znosi patosu, a poezja to coś więcej niż opiewanie sukcesów władzy bolszewickiej.  

Alliłujewa Nadieżda (1901-1932) – studentka Akademii Przemysłowej (była na jednym roku z Chruszczowem), urzędniczka w sekretariacie Lenina, redaktorka w czasopiśmie „Riewolucyja i Kultura” i w „Prawdzie”, druga żona Stalina (1919-1932), matka Wasilija (1921-1962) i Swietłany (1926-2011).  10 listopada 1932 r. w „Prawdzie” zamieszczono lakoniczną informację: „N.S. ALLIŁUJEWA. W nocy z 8 na 9 listopada zmarła tow. Nadieżda Siergiejewna Alliłujewa, aktywny i oddany członek partii. KC WKP/b/”. Dopiero z zamieszczonego w tym samym numerze gazety nekrologu przeciętny Rosjanin dowiedział się, że zmarła była „żoną, bliskim przyjacielem i wierną pomocnicą tow. Stalina”. W obu przywołanych przeze mnie tekstach nie wspomniano ani o wieku Alliłujewej, ani też o przyczynie zgonu. Natomiast na Kremlu zaczęto półoficjalnie rozpowszechniać wiadomość, że Nadieżda Siergiejewna zmarła w czasie operacji usunięcia wyrostka robaczkowego (zawiodło serce). Prawdę (tę nie dla „Prawdy”) początkowo znało jedynie najbliższe otoczenie genseka. Ta prawda miała na imię samobójstwo. Niemal wszyscy zgodnie powtarzali, że do tego musiało dojść, ale już na pytanie o powody padały różne odpowiedzi: jedni mówili o depresji, zabójczych nawrotach migreny (wywołanej kraniosynostozą) czy wręcz o zaburzeniach psychicznych (Mołotow nazywał Nadieżdę „psychopatką”); inni winą obarczali dużo starszego męża – niewiernego chama o bardzo specyficznym poczuciu humoru, który tę tragiczną noc spędził z piękną żoną generała Gusiewa. Najczęściej przy tej okazji cytowana jest Swietłana Alliłujewa, która w chwili śmierci matki miała zaledwie 6 lat i na dodatek nie była świadkiem przytoczonej w Dwudziestu listach do przyjaciela ostatniej wymiany zdań rodziców w mieszkaniu Woroszyłowów: J.S. - „Ej, ty, pij!”, N.A. - „Nie jestem dla ciebie – Ej!”. To nie było udane małżeństwo. Pod każdym względem. Wszystko na to wskazuje, że poróżniła ich również polityka - żona Stalina nie była stalinistką (tę tezę lansował m.in. Trocki). Natomiast powtarzane co jakiś czas wersje o zabójstwie Alliłujewej są, moim zdaniem, nieprzekonujące. A tak naprawdę w całej tej historii tylko jedno jest pewne – obok zwłok leżał pistolet marki Walther podarowany Nadieżdie przez brata. Zachęcam do lektury rozdziału Samobójstwo Nadieżdy (Samoubijstwo Nadieżdy) w prawie osiemsetstronicowej antologii Jewgienija Guslarowa Stalin w żyzni. Sistiematizirowannyj swod wospominanij sowriemiennikow, dokumientow epochi, wiersij istorikow (Moskwa 2002, http://www.litmir.me/br/?b=117994).

Alliłujewa Swietłana (1926-2011) – córka Stalina i jego drugiej żony Nadieżdy Alliłujewej (1901-1932, prawdopodobnie popełniła samobójstwo), doktor nauk humanistycznych (ros. kandidat fiłołogiczeskich nauk, temat dysertacji: Rozwój postępowych tradycji realizmu rosyjskiego w powieści radzieckiej, 1954), memuarystka (Dwadzieścia listów do przyjaciela, 1967; Tylko jeden rok, 1969; Książka dla wnuczek, 1991). Jej życie prywatne przebiegało według scenariusza napisanego przez jakiegoś marnego grafomana z Bollywood: nieustannie zakochiwała się w dużo starszych mężczyznach (kuszetki w gabinetach psychoanalityków znały tysiące podobnych przypadków), niekiedy wychodziła za nich za mąż. W 1963 r. wspólnie z dziećmi przyjęła chrzest (dziewiętnaście lat później prawosławie zamieni na katolicym). Pod koniec 1966 r. zmarł jej partner Brajesh Singh i Alliłujewa otrzymała zgodę władz na wywiezienie jego prochów do Indii.  W marcu 1967 r. pojawiła się w ambasadzie amerykańskiej w New Delhi i poprosiła o azyl polityczny. Po pewnych perypetiach wylądowała w USA, gdzie już na pierwszej konferencji prasowej potępiła reżim sowiecki. Nieco później wydała wspomnienia, została i po jakimś czasie przestała być żoną Williama Petersa, urodziła córkę Olgę. Wiele podróżowała. W 1984 r. powróciła nieoczekiwanie do ZSRR (oświadczyła, że na Zachodzie „też nie ma wolności”, cyt. za J. Smagą), ale w roli córki marnotrawnej ta obywatelka radziecka z odzysku nie czuła się najlepiej. Dwa lata później zwróciła się z prośbą do Gorbaczowa o pozwolenie na opuszczenie kraju. Zgodę uzyskała, zrzekła się obywatelstwa i powróciła do Stanów Zjednoczonych. Zmarła jako Lana Peters w domu spokojnej starości w Richland (stan Wisconsin).

Aloszyn Samuił (1913-2008; w eseju Herlinga-Grudzińskiego błędnie: Olieszyn) – dość popularny dramaturg rosyjski (Jedna / Odna, 1956; Operacja trwa / Pałata, 1962; Ksantypa i ten, jak mu tam? / Ksantipa i etot, kak jego?, 1980), którego sztuki wystawiano również w Polsce.

Amalrik Andriej (1938-1980) – rosyjski dysydent, publicysta, prozaik, dramaturg. W 1963 r. został relegowany z uniwersytetu, a dwa lata później aresztowany („za pasożytniczy tryb życia”) i zesłany. W 1966 r. powrócił do Moskwy. Powtórnie aresztowany w 1970 r. Tym razem przebywał w obozach pracy (isprawitielno-trudowaja kołonija / A corrective labor colony) położonych w obwodzie magadańskim i nowosybirskim. W 1975 r. został zwolniony, a w następnym wyemigrował. Zginął w wypadku samochodowym w Hiszpanii. W latach 60. napisał kilka odwołujących się do tradycji teatru absurdu dramatów, które opublikowano w Holandii w 1970 r. (np. Moja ciocia mieszka w Wołokołamsku / Moja tiotia żywiot w Wołokołamskie, Czternastu kochanków Mary Ann / Czetyrnadcat’ lubownikow Meri-Enn). O swoim pierwszym zesłaniu pisał w Nepożądanej podróży na Syberię (Nieżełannoje putieszestwije w Sibir’, USA 1970). Rozgłos przyniósł mu esej wydany w 1969 r. w Amsterdamie Czy Związek Radziecki przetrwa do 1984 roku? (Prosuszczestwujet li Sowietskij Sojuz do 1984 goda?). Wydawca (Fundacja im. Hercena) umieścił na okładce niepozbawioną złośliwości informację (cytuję za wyd. 2, Amsterdam 1970): „Otrzymano od autora 4 VII 1969 r., podpisano do druku 7 XI 1969; zgodnie z Ustawą Zasadniczą Królestwa Niderlandów i Konstytucją Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich wydrukowano bez cenzury prewencyjnej”. Już po śmierci autora ukazała się druga część wspomnień – Notatki dysydenta (Zapiski dissidienta, 1982).

Anatolij Kuzniecow (1929-1979) – pisarz rosyjski (Legendy ciąg dalszy / Prodołżenije legiendy, 1957; Babi Jar / Babij Jar, 1966; Ogień / Ogon’, 1969). W 1969 roku uzyskał zgodę na wyjazd do Londynu, gdzie miał zebrać materiały do powieści o Leninie. W Wielkiej Brytanii Kuzniecow poprosił o azyl polityczny i publicznie wyznał, że współpracował z KGB. Od 1972 roku miał swój audycję w Radiu Swoboda.

Andropow Jurij (1914-1984) – aparatczyk (Komsomoł, WKP/b/, KPZR), absolwent Wyższej Szkoły Marksizmu-Leninizmu przy KC WKP/b/ (1947, studiował zaocznie), oportunista (przeżył Stalina, Chruszczowa i Breżniewa), ambasador (Węgry, 1954-1957), przewodniczący KGB (1967-1982), sekretarz generalny KC KPZR (1982-1984), przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR (1983-1984). Zauważyłem, że od kilku co najmniej lat trwa starannie wyreżyserowany proces mitologizacji Jurija Władimirowicza. To taki wyraz hołdu złożonego przez czekistę (podpułkownika KGB / FSB) czekiście (generałowi armii), swojemu poprzednikowi na stanowisku Wielkiego Brata. Po tych PR-owskich zabiegach Lord Vader został niepokalanym rycerzem Jedi, intelektualistą (na jego biurku leżały „książki Hegla i Kartezjusza”, http://russian7.ru/post/andropov/full/, zawsze ten sam dyżurny Hegel i dyżurny Kartezjusz, czy może sekretarka zmieniała co tydzień zestaw?), wyrafinowanym estetą („dobrze się odnosił do abstrakcjonistów i nawet kupował ich obrazy”, zezwolił na na zakupienie licencji i tloczenie w ZSRR płyt z nagraniami zachodnich wykonawców muzyki rockowej i disco). Jednym słowem liberał, któremu okrutna śmierć nie pozwoliła na kontynuację reform niesłusznie dziś przypisywanych Gorbaczowowi. Jednak w tej epickiej narracji kremlowskiej Andropow jest przede wszystkim kagiebowskim Herkulesem oczyszczającym pobreżniewowską stajnię z korupcji (najwyższy wymiar kary dla nieuczciwych handlowców), Supermanem walczącym ze Złem i przywracającym dyscyplinę pracy w zdemoralizowanym społeczeństwie (słynne przedpołudniowe łapanki w leningradzkich kinach i zakładach fryzjerskich). Tak powstał portret władcy idealnego: bezwzględnego dla wrogów Imperium (1956 - Węgry, 1968 – Czechosłowacja, 1979 – Afganistan, 1 września 1983 r. – zestrzelenie południowokoreańskiego „Boeninga-747” nad Sachalinem, lata 70. i 80. - łagry dla dysydentów), miłosiernego dla wiernych poddanych  (1983 - rozpoczęcie nowego roku szkolnego uczczono nie tylko zamordowaniem 269 osób znajdujących się na pokładzie samolotu należącego do Korean Air Lines, ale też obniżeniem ceny wódki z 5,30 na 4,70 rub., którą wdzięczni konsumenci nazwali natychmiast „andropowką”, „uczennicą”, albo „pierwszoklasistką”).

Annały - czasopismo „historii powszechnej” wychodziło w Akademii Nauk w Piotrogrodzie w latach 1922-1924 pod red. Jewgienija Tarlego i Fiodora Uspienskiego. Ukazały się cztery numery. Brak pieniędzy i nadmiar cenzury zadecydowały o zaprzestaniu wydawania „Annałów”.

Annienkow Pawieł (1812-1887) – rosyjski historyk literatury (Materiały do biografii Puszkina) i krytyk literacki.

Antokolski Pawieł (1896-1978) – rosyjski poeta (m.in. poematy Syn – za który otrzymał Nagrodę Stalinowską - i Picasso) i tłumacz (m.in. Victora Hugo). W latach 30. pisał z reguły o zwycięskich zmaganiach komunizmu z przyrodą, ale na szczęście odwilż połowy lat 50. uczyniła go poetą. Wtedy – jak zauważył Seweryn Pollak – występował „aktywnie w obronie prawa poety do wypowiadania swoich osobistych przeżyć i odczuwań […]”.

Antysemityzm był (jest) niezmiennym elementem rosyjskiego dyskursu publicznego. W czasach stalinowskich, zgodnie z wszelkimi zasadami poetyki nowomowy, mówiono o walce z „kosmopolitami” i samym zjawiskiem „kosmopolityzmu”. W 1949 roku w prasie radzieckiej pojawiły się artykuły, których tytuły (Odszczepieńcy-kosmopolici, Kosmopolici bez maski, Potakiwacze estetyzujących kosmopolitów, Zdemaskować rzeczników kosmopolityzmu w filozofii, Ostatecznie rozbić bezojczyźnianych kosmopolitów) zapowiadały kolejną, sterowaną jak zawsze przez partię, kampanię antysemicką. Tym razem zatoczyła ona wyjątkowo szerokie kręgi. „W styczniu 1953 r. – piszą Nicolas V. Riasanovsky i Mark D. Steinberg – dziewięciu lekarzy obciążono zarzutami zabójstwa pewnej liczby przywódców sowieckich, w tym Żdanowa, oraz planowania kolejnych morderstw [w tym Stalina – T.K.]. Siedmiu z nich było narodowości żydowskiej […]. Prasa rozpętała kampanię przeciwko zdrajcom. Zanosiło się na następną wielką czystkę” (N. V. Riasanovsky, M. D. Steinberg, Historia Rosji, tłum. A. Bernaczyk, T. Tesznar, Kraków 2009, s. 573). Wszystkich oskarżonych uratowała śmierć Josifa Wissarionowicza – 5 marca w podmoskiewskiej rezydencji Kuncewo. 

Apuchtina Natalia (1805-1869) – żona (1822-1854) dekabrysty Michaiła Fonfizina, po jego śmierci wyszła za mąż (1857), za innego uczestnika powstania z 1825 r., Iwana Puszczina. W 1850 r. w Tobolsku zdobyła zgodę na odwiedzanie przebywających w tamtejszym więzieniu „pietraszewców” (m.in. Dostojewskiego). 

Arcybaszew Michaił (1878-1927) rosyjski prozaik, dramaturg, publicysta. Jego twórczość (zadebiutował w 1901 r.) można usytuować w kręgu neonaturalizmu, zjawiska obecnego w literaturze rosyjskiej w pierwszych latach wieku XX. Powieść Sanin (1907) wywołała skandal obyczajowy i autorowi zarzucono szerzenie pornografii. W 1923 r. Arcybaszew wyemigrował do Polski (zmarł w Warszawie), gdzie wspólnie z Dmitrijem Fiłosofowem wydawał gazetę „Za Swobodu!”.

Ardis – oficyna „Ardis Publishing” (Ardis Hall pojawia się w powieści Nabokova Ada albo Żar. Kronika rodzinna) została założona w 1971 r. w Ann Arbor przez małżeństwo slawistów amerykańskich Ellendeę (1944) i Carla Profferów (1938-1984). Wydawcy skupili się na dwudziestowiecznej literaturze rosyjskiej – były to zarówno wznowienia tekstów (często reprinty, np. tomik Kamień Osipa Mandelsztama, 1913) opublikowanych w pierwszej połowie stulecia (wśród autorów m.in.: Achmatowa, Babel, Bułhakow, Chlebnikow, Cwietajewa, Gippius, Pilniak, Płatonow), jak i utwory współczesnych pisarzy, które nie mieli szans na publikację w ZSRR (Szkoła dla głupków / Szkoła dla durakow Saszy Sokołowa, Wyspa Krym / Ostrow Krym Wasilija Aksionowa, Moskwa 2042 Władimira Wojnowicza, poezja Brodskiego, przekłady anglojęzycznych powieści Nabokova). W latach 90. „Ardis” stracił na znaczeniu - w Rosji Jelcyna można już było drukować wszystko i wszystkich. W 2002 r. Ellendea Proffer sprzedała wydawnictwo firmie „Overlook Press”, a nowym właścicielem niezwykle interesującego archiwum „Ardisu” został University of Michigan.

Asanowa Zampira [a nie: Zamira] (1941-2014) – lekarka. W drugiej połowie lat 60. jej nazwisko pojawiło się kilkakrotnie wśród sygnatariuszy listów otwartych kierowanych do władz ZSRR w obronie represjonowanych dysydentów. Przez całe swoje życie walczyła o możliwość powrotu na Krym Tatarów, którym zarzucono kolaborację z Niemcami i deportowano (często pada określenie: wygnano) w 1944 r. prawie 200 tys. osób do Uzbekistanu. Także trzyletnią Zampirę i jej rodzinę. W 1969 r. Asanowa znalazła się w gronie protestujących na Placu Majakowskiego w Moskwie pod hasłem: „Komuniści, zwróćcie Krym Tatarom krymskim!”. Po sześciu minutach wszystkich aresztowano.

Aucouturier Alfreda – francuska rusycystka i tłumaczka (m.in. Bachtina, Sołżenicyna). 

Aucouturier Michel (1933, Praga - 2017) – francuski rusycysta (Le réalisme socialiste, Le formalisme russe, Tolstoï), tłumacz. Wykładał na Sorbonie i paryskiej l'Ecole Nationale Supérieure. Profesor Michel Aucouturier odszedł na emeryturę w 2002 r.

Awerbach Leopold (1903-1937) – rosyjski krytyk literacki (Rewolucja kulturalna a problemy współczesnej literatury, O hegemonię literatury proletariackiej), publicysta, sekretarz generalny RAPP-u. Bułhakow umieścił go jako Michaiła Aleksandrowicza Berlioza w Mistrzu i Małgorzacie.

Azef Jewno (1869-1918) – członek Komitetu Centralnego Partii Socjalistów Rewolucjonistów, tajny współpracownik Ochrany. Przez lata był wiarygodny zarówno dla swoich towarzyszy (kierował Organizacją Bojową eserów i aktywnie uczestniczył w przygotowaniu około 30 zamachów terrorystycznych, m.in. na ministra spraw wewnętrznych Plehwego, na wielkiego księcia Siergieja Aleksandrowicza), jak i tajnej policji (wielokrotnie zdradzał plany zamierzonych akcji, m.in. próby zabójstwa Mikołaja II w 1907 r.). W 1908 roku ostatecznie zdradził Organizację Bojową i schronienia przed zemstą musiał szukać za granicą. Zmarł w Berlinie. Został pochowany w bezimiennej mogile.

Babel Isaak (1894-1940) – prozaik rosyjski (Opowiadania odeskie / Одесские рассказы, 1923-1924, publ. 1931; Armia Konna / Конармия, 1926). Aresztowany 15 maja 1939 r. pod spreparowanym zarzutem szpiegostwa i do rozstrzelania (27 stycznia 1940 r., wykonawcą wyroku był znany oprawca z NKWD Wasilij Błochin) przebywał w moskiewskim więzieniu na Butyrkach.

Babel Jewgienija (zdrobniale: Żenia) (z domu Gronfein, 1897-1957) – malarka, żona (od 1919 r.) Isaaka Babla, w 1925 r. wyemigrowała do Francji.

Babel Lidia (1937) – architekt(ka?), córka Isaaka Babla ze związku z Antoniną Pirożkową.

Bachrach Aleksandr (1902-1987) – rosyjski emigracyjny krytyk literacki. Cwietajewa znała go jedynie z publikacji, ale ten epistolarny romans (z bardzo zaskoczonym adresatem w tle) przebiegał wedle wszelkich praktykowanych przez nią reguł gatunku: w listach wyznawała mu miłość, w listach spędzała z nim noce i (już do szaleństwa zakochana w Konstantinie Rodziewiczu) listownie z nim zrywała. Było to tak. Początkujący, dwudziestojednoletni krytyk literacki opublikował recenzję Rzemiosła, tomiku wierszy znanej poetki emigracyjnej. Ona - pochłonięta w tym czasie listowną grą wstępną prowadzoną może z Aleksiejem Czabrowem, a może z kimś innym - odczytała jego tekst jako zaproszenie do wyznań miłosnych. Nieznanego sobie recenzenta uczyniła jeszcze jednym bogiem w swoim panteonie, jeszcze jednym herosem w swojej mitologii i 9 czerwca 1923 roku wysłała do niego pierwszy list. Te następne, sierpniowo-wrześniowe - pozostające najczęściej bez odpowiedzi przerażonego erupcją jej epistolarnych uczuć Bachracha - są, jak zawsze u Cwietajewej, neurotycznym zapisem kolejnych stanów (nadziei, rozczarowania, lęku, rozpaczy) kobiety zakochanej, jej „kroniką wypadków miłosnych”. Do kraju (ale to już była inna Rosja) Marina Cwietajewa powróciła po siedemnastoletniej emigracji (Niemcy, Czechosłowacja, Francja) w roku 1939. Na początku wojny z Niemcami zapadła decyzja o ewakuacji pisarzy z Moskwy. Najliczniejsza grupa znalazła się w położonym nad Kamą Czystopolu (wówczas: Tatarska Autonomiczna Republika Radziecka, obecnie: Tatarstan), inni trafili m.in. do Kazania i Taszkientu. Cwietajewa znalazła się w - oddalonej o 164 kilometry od Czystopola - Jełabudze. Tam też 31 sierpnia 1941 r. popełniła samobójstwo.

Badacz literatury Kiryłow, zapewne: Kiriłłow lub (co mniej prawdopodobne) Kiriłow -  mimo wielogodzinnych poszukiwań nie natrafiłem na ślad tego właściwego „Kiryłowa”. Albo więc wyszukiwarki (Google, Yandex, Yahoo) dopadła skleroza, albo Herling-Grudziński popełnił jakiś błąd. A może po prostu „Kiryłow” wpadł do internetowej czarnej dziury. Do informacji o pozostałych pięciu osobach wymienionych w tym samym zdaniu (Ogurcow, Wagin, Sado, Iwanow, Wachtin) szczęśliwie dodarłem.

Bajbakow Nikołaj (1911-2008) – radziecki polityk i ekonomista, wicepremier (1965-1985), przewodniczący Komisji Planowania Państwowego ZSRR (Gospłan, 1955-1957 i 1965-1985). W jednym z wywiadów (2004) wypowiedział pięć wzruszuszających słów: „Zawsze byłem i pozostanę komunistą” (https://ru.wikipedia.org/wiki/Байбаков,_Николай_Константинович).

Bakunin Michaił (1814-1876) – pilny czytelnik filozofów niemieckich (Kanta, Fichtego, Hegla), myśliciel rosyjski (Bóg i państwo / Бог и государство, 1871; Państwowość i anarchia / Государственность и анархия, 1873), który swoimi poglądami zainspirował panslawistów, narodników, anarchistów (słynny bon mot: „Gdzie zaczyna się państwo, tam kończy się wolność jednostki i vice versa”). W 1840 roku opuscił – na zawsze, jak sądził - Rosję. W gronie jego nowych znajomych znaleźli się między innymi Marks, Proudhon, Sand, Słowacki, Lelewel. W latach 40. Bakunin pojawia się wszędzie tam, gdzie dochodzi do protestów, buntów, powstań, gdzie podejmowane są próby obalenia dotychczasowej władzy (luty 1848 - Paryż, czerwiec 1848 – Praga, maj 1849 – Drezno). W 1851 roku władze austriackie wydały go Rosji, gdzie początkowo był więziony w Twierdzy Pietropawłowskiej (tam na polecenie Mikołaja I napisał Spowiedź / Исповедь) i Twierdzy Kronsztadzkiej, a następnie zesłany na Syberię. W Tomsku ożenił się z polską szlachcianką Antoniną Kwiatkowską (urodziła mu trójkę dzieci, których ojcem był Carlo Gambuzzi). W 1861 roku zbiegł do Japonii (dalej Stany Zjednoczone, Londyn) i jak na dziewiętnastowiecznego rewolucjonistę-misjonarza przystało krążył po Europie – jako tłumacz Manifestu komunistycznego pewnie nieraz powtarzał: „Widmo krąży po Europie - widmo komunizmu” - z Dobrą (Socjalistyczno-Anarchistyczną) Nowiną. Wprawdzie hasło o proletariuszach, co to mają się połączyć było mu bliskie, ale jednocześnie odrzucał Marksowską koncepcję „dyktatury proletariatu”, uważając proroczo, że doprowadzi do narodzin władzy autorytarnej. Przez całe swoje życie wspierał słowem i czynem dążenia Polaków do odzyskania niepodległości.

Balmont Konstantin (1867-1942) – dekadent i symbolista rosyjski (tomiki: Pod północnym niebem / Под северным небом, 1894; Płonące gmachy /Горящие здания, 1900; Bądźmy jak słońce / Будем как cолнце, 1902; Tylko miłość / Только любовь, 1903). Na początku XX wieku najbardziej popularny poeta w Rosji, hipnotyzujący czytelników estetyzmem i impresjonistycznym stylem. Nie po drodze mu było z Rosją carską i w latach 1906-1913 przebywał na wygnaniu we Francji. Kilka lat później nie zaakceptował przewrotu bolszewickiego i w 1920 r. wyemigrował oczywiście do Francji, gdzie przez jakiś czas był podobno taksówkarzem. W 1932 r. zapadł na chorobę psychiczną.

Bazykina Aksinia (z domu Sacharowa, 1836-1919) – kochanka Lwa Tołstoja, urodziła mu syna Timofieja (1861-1934).

Bażanow Boris (1900-1982) – działacz komunistyczny (przed rokiem 1928) i antykomunistyczny (od roku 1928), autor książki Wspomnienia byłego sekretarza Stalina (Wospominanija bywszego siekrietaria Stalina, Paryż 1930). W pierwszej połowie lat 20. był ghostwriterem Kaganowicza, pracował też w Biurze Sekretariatu Komitetu Centralnego RKP/b/ (był „sekretarzem technicznym”, zajmował się m.in. stenografią posiedzeń z udziałem Josifa Wissarionowicza, dzięki czemu lansował się później jako „osobisty sekretarz Stalina”), a w roku 1925 rozpoczął pracę w Ministerstwie Finansów (Narkomifin). Na początku 1928 r. zbiegł przez Persję do Indii. Zamieszkał we Francji. W czasie wojny radziecko-fińskiej (tzw. Wojny Zimowej) zaproponował feldmarszałkowi Mannerheimowi utworzenie Rosyjskiej Armii Ludowej (Russkaja Narodnaja Armija). Ostatecznie sformowano 500-osobowy oddział złożony z jeńców-czerwonoarmistów i emigracyjnych białych oficerów, który jednak nie uczestniczył w walkach. Po wkroczeniu Wehrmachtu do ZSRR, Bażanow podobną propozycję złożył Niemcom, ale nie potraktowano go zbyt poważnie.

Bebutow Garegin (1904-1987) – ormiański pisarz i literaturoznawca. W jego dorobku znalazły się publikacje poświęcone m.in. Majakowskiemu i Jesieninowi.

Behrs Sofia (1844-1919) – żona (1862-1910) Lwa Tołstoja, matka trzynaściorga dzieci.

Bergelson Dawid (1884-1952) – prozaik piszący w jidysz (powieść Nad Dnieprem). W Polsce wydano wybór opowiadań Dwie bestie. Lata 20. spędził na emigracji (m.in. Francja, Litwa). Po powrocie bez większych kłopotów odnalazł się w socrealistycznej rzeczywistości literackiej. W 1949 roku został aresztowany i trzy lata później rozstrzelany wraz z innymi działaczami Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego.

Berger-Barzilai Joseph (Józef) (właśc. Icek Żeleźniak, 1904-1978) – autor książek: The Jews in the Soviet Union and their Fate (1959), Midnight Shine: Jewish Prisoners in the Soviet Union (1962), The Tragedy of the Soviet Revolution (1968), Shipwreck of a Generation (1971, w USA wspomnienia wydano pod innym tytułem: Nothing But the Truth: Joseph Stalin's Prison Camps: A Survivor's Account of the Victims He Knew).

Bergholc Olga (1910-1975) – poetka i prozaiczka rosyjska oddana sprawie komunizmu, autorka patetycznego sloganu: „Nikto nie zabyt, niczto nie zabyto” („Nikt nie jest zapomniany, nic nie jest zapomniane”). Do historii literatury weszła jako kronikarka oblężonego Leningradu (tomiki: Zeszyt leningradzki / Leningradskaja tietrad’, 1942; Leningrad, 1944; Dziennik leningradski / Leningradskij dniewnik, 1944); poematy: Dziennik lutowy / Fiewralskij dniewnik, 1942; Poemat leningradzki / Leningradskaja poema, 1942; Pamięci obrońców / Pamiati zaszczitnikow, 1944). Osobne miejsce w jej dorobku zajmują niedawno opublikowane dzienniki (2015).  Poezja powstawała ku pokrzepieniu radzieckich serc, „zakazane dzienniki” (niedostępne w całości przez lata) były zapisem skowytu serca pięknej i mądrej sowieckiej kobiety („leningradzkiej Madonny”) nie radzącej bez alkoholu w przestrzeni Rosji stalinowskiej (Boris Korniłow, jej już wtedy eks-mąż, został rozstrzelany w lutym 1938 r.; w grudniu 1938 r. Bergholc została aresztowana i oskarżona o utrzymywanie kontaktów z „wrogiem ludu” - przesłuchania, tortury, poronienie; w 1942 r. zmarł z głodu jej ówczesny mąż – Nikołaj Mołczanow; 1952 r. – psychuszka, w ZSRR alkoholików próbowano leczyć w szpitalach psychiatrycznych). Z jej dorobku prozatorskiego na uwagę zasługują wpisane w kontekst prozy lirycznej (konfesyjnej) autobiograficzne Dzienne gwiazdy (Dniewnyje zwiozdy, 1959). Komentarza wymaga informacja o trzech synach Bergholc „poległych w obronie Leningradu”. Pana Enrico Emanuellego poniosła tu niestety fantazja połączona z marną zapewne znajomością języka rosyjskiego. Po pierwsze, poetka urodziła dwie córki (obie zmarły bardzo wcześnie: Ira miała osiem lat, Maja - rok); po drugie, załóżmy hipotetycznie, że w 1928 r. osiemnastoletnia Bergholc wydała na świat nie Irinę, a syna, który na początku wojny z Niemcami miałby zatem 13 lat (jego młodsi bracia jeszcze mniej). Dziwne, że Herling-Grudziński przytoczył bzdurną informację dziennikarza włoskiego bez komenatrza.

Beria Ławrientij (1899-1953) – komisarz generalny służby bezpieczeństwa (następca Jeżowa), marszałek Związku Radzieckiego, jeden z najbliższych współpracowników Stalina. Po śmierci Josifa Wissarionowicza (5 marca 1953 r.) był postrzegany jako jego naturalny spadkobierca. Przez kilka miesięcy był nieformalnym przywódcą państwa (pozostając ministrem spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego) – zdążył ogłosić amnestię i – nieoczekiwanie – rozpoczął proces destalinizacji. Jednak już 26 maja z inicjatywy Chruszczowa został aresztowany (grupą oficerów dowodził marszałek Żukow) i 23 grudnia rozstrzelany jako „agent imperializmu międzynarodowego”. Wkrótce szczęśliwi posiadacze Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej otrzymali z wydawnictwa polecenie, żeby z piątego tomu usunąć strony 21, 22, 23 i 24 oraz portret wklejony między stronę 22 a 23. Do instrukcji dołączono kartki z nowym hasłem (Beringa Morze) i z nowym zdjęciem (Morza Beringa). 

Berlin Isaiah (1909-1997) – angielski filozof (Cztery eseje o wolności, Zmysł rzeczywistości. Studia z historii idei), socjolog (Pod prąd), literaturoznawca (Rosyjscy myśliciele, Korzenie romantyzmu).

Biedny Diemian (właśc. Jefim Pridworow, 1883-1945) – rosyjski poeta (Chrumkający nep, Lenin). Jego twórczość, niewysokich zresztą lotów, nosi publicystyczno-agitacyjny charakter.  

Bielicki Siemion (1889-1938, według Rosyjskiej Encyklopedii Żydowskiej - 1937) – oficer Armii Czerwonej. W 1935 r. awansował na komdiwa(typowy dla nowomowy skrót – od słów: komandujuszczij diwizijej / dowodzący dywizją) – czyli generała-lejtnanta - i na jego kołnierzyku pojawiły się dwa romby. Był odpowiedzialny m.in. za sprawy wydawnicze (w 1936 r. został mianowany naczelnikiem Wydawnictwa Wojskowego Narkomatu Obrony ZSRR). Bielickiego aresztowano 23 maja 1937 r. pod zarzutem udziału w spisku. Według niektórych źródeł (np. Rosyjska Encyklopedia Żydowska) został stracony jeszcze w tym samym roku, według innych (http://1937god.info/node/450) 8 marca 1938 r.

Bielinski Wissarion (1811-1848) – rosyjski krytyk literacki (Dumania literackie, O opowiadaniu rosyjskim i opowiadaniach p. Gogola, List do Gogola). W ocenie dzieła sztuki kierował się kryteriami politycznymi i społecznymi. Polemizował z koncepcją „sztuki dla sztuki”. Współtwórca szkoły naturalnej. Pod jego wpływem kształtowały się poglądy m.in. Nikołaja Dobrolubowa i Nikołaja Czernyszewskiego. W czasach radzieckich był traktowany jako wyrocznia w sprawach literatury I poł. XIX w.

Biełogorodska [nie: Biełgorodska] Irina (1938) – dysydentka, żona Vadima Delaunay’a (1947-1983, znanego z sierpniowego protestu w 1968 r. na Placu Czerwonym przeciwko okupacji Czechosłowacji), w 1975 r. wyemigrowała wraz z mężem do Francji. Aresztowana 8 sierpnia 1968 r., skazana 19 lutego 1969 r. na rok pozbawienia wolności.

Biełomorkanał – Kanał Białomorsko-Bałtycki (1931-1933, do 1961 r. – imienia Stalina), którego budowa pochłonęła tysiące ofiar (w większości więźniów Gułagu). Łączy Morze Białe z jeziorem Onega i liczy 227 kilometrów. W dr. poł. lat 30. rozpoczęto produkcję – kultowych dziś – papierosów „Biełomorkanał”.

Bieły Andriej (właśc. Boris Bugajew, 1880-1934) – rosyjski poeta (Złoto w lazurze / Золото в лазури, 1904; Popiół / Пепел, 1909), prozaik (Srebrny gołąb / Серебряный голубь, 1910; Petersburg / Петербург, 1913-1914) i eseista (Symbolizm / Символизм, 1910). Symbolista – jak przystało na animatora spotkań młodych twórców nazywających siebie argonautami – poszukujący, niestały w swych wyborach filozoficzno-kulturowych. Wśród rozlicznych zauroczeń i fascynacji można by wymienić: buddyzm, okultyzm, mistycyzm, teurgię, antropozofię. Zmieniali się, co oczywiste,  również Nauczyciele, Mentorzy, Guru: Schopenhauer, Nietzsche, Sołowiow, Kant, Steiner, Iwanow-Razumnik.

Bierdiajew Nikołaj (1874-1948) – rosyjski filozof i myśliciel religijny, „pokantowski idealista” (określenie Jacka Bartyzela) po marksistowskich przejściach. Młodzieńcze fascynacje ideowe przepłacił kilkuletnim zesłaniem do Wołogdy. Po odbyciu kary zrewidował swoje wcześniejsze poglądy (jak niegdysiejsi tzw. legalni marksiści – Siergiej Bułgakow, Siemion Frank, Piotr Struwe) i znalazł się w kręgu oddziaływania chrześcijańskiego personalizmu oraz egzystencjalizmu. W 1922 r. Bierdiajew w gronie około 160 wybitnych przedstawicieli życia umysłowego został wydalony z Rosji Radzieckiej. Na emigracji ten filozof wolności zamieszkał początkowo w Berlinie, a następnie w Paryżu. W swoich pracach (Filozofia wolności 1911, Sens twórczości. Próba usprawiedliwienia człowieka 1916,  Los Rosji 1918, Światopogląd Dostojewskiego 1923, Sens historii. Filozofia losu człowieka 1923, Filozofia nierówności 1923, Nowe Średniowiecze 1924, Filozofia wolnego ducha 1927-1928, O powołaniu człowieka. Próba etyki paradoksalnej 1931, Rozważania o egzystencji. Filozofia samotności i wspólnoty 1934, Problem komunizmu 1937, Niewola i wolność człowieka 1939,Rosyjska idea 1946, Zarys metafizyki eschatologicznej. Twórczość i uprzedmiotowienie 1947, Autobiografia filozoficzna [Samopoznanie] 1946-1947, publ. 1949, Królestwo ducha i królestwo cezara 1948, publ. 1951, Egzystencjalna dialektyka Boga i człowieka publ. 1952) poddał krytyce filozofię marksistowską (do końca życia zachował jednak szacunek dla Marksa), ideologię komunistyczną, doktrynę bolszewicką i – podobnie, jak wielu innych myślicieli rosyjskich początku dwudziestego stulecia rozczarowanych pogrążoną w marazmie intelektualnym Cerkwią - głosił m.in. hasła bogoiskatielstwa i poszukiwał dróg prowadzących do odnowy religijnej.

Bierkałow Jewgienij (1878-1952) – uczony, oficer artylerii w armii carskiej (od 1913 roku generał-major) i w Armii Czerwonej (od 1943 roku generał-lejtnant / porucznik). Został aresztowany w 1938 roku i pięć kolejnych lat spędził w szaraszkach. Nie był laureatem Nagrody Stalinowskiej.

Biersieniew Iwan (właśc. Iwan Pawliszczew, 1889-1951) – rosyjski aktor teatralny i reżyser. Jego ostatnia miłością była słynna primabalerina Galina Ułanowa. 

Biesieda – pismo naukowo-literackie wydawane przez Gorkiego w Berlinie. W latach 1923-1925 ukazało się siedem numerów.

Biessonow Siergiej (1892-1941) – rosyjski działacz partyjny i państwowy, jeszcze jeden weteran walki z caratem. Historia jego edukacji wpisuje się w historię Rosji lat 10. i 20.: alumn seminarium duchownego we Włodzimierzu (1912), student Uniwersytetu Genewskiego (1912-1914), absolwent niebywale prestiżowego w Moskwie i okolicach Instytutu Czerwonej Profesury (1924, od 1938 r. funkcjonował pod nowym szyldem: Wyższa Szkoła Marksizmu-Leninizmu przy KC WKP/b/). W dr. poł lat 20. rektorzył na uczelniach swierdłowskich, a w latach 30. przepoczwarzył się w dyplomatę (Berlin, Londyn, Berlin). Kochał Stalina, kochał ZSRR i kochał brzózki podmoskiewskie, więc zawsze z radością wracał do kraju. W 1937 r. został aresztowany i znalazł się w gronie dwudziestu jeden czarnych charakterów kolejnego (już trzeciego) procesu moskiewskiego (1938). Sąd wykazał wiele empatii, z czułością pochylił się nad synem marnotrawnym i wymierzył ojcowskiego klapsa - 15 lat pozbawienia wolności, konfiskata mienia. Karę odbywał Biessonow w więzieniu w Orle i 11 września 1941 r. podzielił los Dmitrija Pletniowa – rozstrzelano go na wieść o zbliżających się do miasta oddziałach Wehrmachtu.

Biezymienski Aleksandr (1898-1973) – rosyjski poeta (Wystrzał, Legitymacja partyjna nr 224332). Zdaniem Gleba Struvego, uprawiał „rymowaną publicystykę”.

Billington James H. (1929-2018) – historyk amerykański. W Polsce nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego (2008) ukazała się jego monografia Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej.

Biulletien’ oppozicyi / „Biuletyn Opozycji” - T., Samoubijstwo Majakowskogo, „Biulletien’ oppozicyi (bolszewikow-lenincew)” nr 11, maj 1930. „Biuletyn Opozycji” ukazywał się w latach 1929-1941. Wśród najaktywniejszych autorów można by wymienić Radka, Trockiego oraz jego syna, Lwa Siedowa (1906-1938, to on był pierwszy redaktorem naczelnym „Biuletynu”).

Blake Patricia – amerykańska dziennikarka (była korespondentką tygodnika “Time” w Związku Radzieckim), rusycystka (wspólnie z Maksem Haywardem wydała dwie antologie współczesnej literatury rosyjskiej: Half-way to the Moon: New Writing from Russia, Dissonant Voices in Soviet Literature; obecnie pracuje nad książką poświęconą Bablowi) i tłumaczka. Pracuje w The Davis Center for Russian and Eurasian Studies (Harvard University).

Blit Lucjan (1904-1978) – Dziennikarz, wykładowca akademicki (Gomulka's Poland, 1959;  The Eastern Pretender: Boleslaw Piasecki, His Life and Times, 1961; The Origins of Polish Socjalism, 1971). 

Blum Władimir Iwanowicz (1877-1941) – nauczyciel (przed rokiem 1917), ortodoksyjny krytyk teatralny i funkcjonariusz partyjny (po roku 1917). Po rewolucji lutowej wstąpił do partii bolszewickiej (WKP/b/) i już jako członek RAPP-u rozpoczął krucjatę w obronie czystości ideologicznej w teatrze rosyjskim. W latach dwudziestych za wroga publicznego numer jeden uznał Bułhakowa i zrobił wszystko, żeby nie dopuścić do wystawienia na deskach MChAT-u Dni Turbinów – sztuki, o której napisał, że jest jedną wielką apologią Białej Gwardii. 27 maja 1929 r. na łamach pisma „Litieraturnaja gazieta” ukazał się – wspomniany w cytowanym liście autora Psiego serca „do rządu” (czytaj: do Stalina) – napastliwy artykuł Czy odrodzi się satyra?

Błok Aleksandr (1880-1921) – rosyjski poeta (Wiersze o Pięknej Damie, Dwunastu) i dramaturg (Buda jarmarczna). Symbolista. 

Błok Aleksandr (1880-1921) – rosyjski poeta (Wiersze o Pięknej Damie, Dwunastu) i dramaturg (Buda jarmarczna). Symbolista.  

Bobel (tak pierwotnie brzmiało nazwisko rodziny przyszłego pisarza, ?-?) Fejga (Fania) – matka Isaaka Babla. Wszystkie dostępne mi źródła skwapliwie podają daty życia ojca pisarza (Mania Ickowicz Bobel, 1864-1924), ale rok urodzenia i śmierci matki – jak na patriarchalne zwyczaje przystało - jest nieznany.

Bogoraz-Bruchman Łarisa (1929-2004) – rosyjska dysydentka, lingwistka (w 1965 r. obroniła pracę doktorską), publicystka. W lutym 1966 r. zapisywała (wspólnie z Marią Rozanową) przebieg procesu Siniawskiego i Daniela (wkrótce ich relacja, ukazała się drukiem we Francji; wyd. pol.: Sąd idzie! Stenogram z procesu A. Siniawskiego i J. Daniela (A. Terca i M. Arżaka). Moskwa, luty 1966, wstęp H. Zamoyska, Paris 1966). 26 sierpnia 1968 r. znalazła się w gronie ośmiu osób protestujących na Placu Czerwonym przeciwko interwencji radzieckiej w Czechosłowacji. Została wówczas aresztowana i skazana na 4 lata łagrów (1968-1972, Irkuckaja obłast’). Była żoną Julija Daniela i znanego dysydenta Anatolija Marczenki (1938-1986).

Bohater Pracy Socjalistycznej (Герой Социалистического Труда) – tytuł honorowy przyznawany w ZSRR w latach 1938-1991. Towarzyszył mu początkowo order Lenina, a od 1940 r. złoty medal „Sierp i Młot”. Pierwszym „bohaterem” został Stalin. Wśród wyróżnionych (i to trzykrotnie) był m.in. Andriej Sacharow, ale pozbawiono go tego tytułu za „działalność antyradziecką”.

Bolszewik – organ KC WKP/b/ w latach 1924-1952.  W 1952 r. - po XIX zjeździe partii, kiedy jej nazwę zmieniono na KPZR – pismo ukazywało się pod nowym tytułem: „Kommunist”.

Bołdyriew Aleksiej (1780-1842) – orientalista, rektor Uniwersytetu Moskiewskiego (1833-1836) i cenzor (nazbyt liberalny, czy niezbyt czujny?). Gdy zmuszono go do podania się do dymisji miał 56 lat, więc chyba nie zasługiwał jeszcze na miano „sędziwego”.

Bonamour Jean (1935) – francuski rusycysta (La littérature russe, Anton Tchékhov et la prose russe du XXe siècle, Le Roman russe). Wykładał na Sorbonie.

Bondariew Jurij (1924-2020) – rosyjski prozaik (Bataliony proszą o ogień, Cisza, Gorący śnieg, Trójkąt bermudzki). Do literatury wszedł jako autor niezłych powieści wojennych, odchodzi z niej jako piewca świata radzieckiego, obrońca ancien régime’u.

Botwinnik Michaił (1911-1995) – rosyjski szachista. Został pierwszym radzieckim mistrzem świata (1948). 

Breżniew Leonid (1906-1982) – radziecki działacz partyjny (sekretarz generalny KPZR w latach 1964-1982) i państwowy (przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR w latach 1960-1964, 1977-1982), marszałek ZSRR, czterokrotny Bohater Związku Radzieckiego, prozaik (nagrodzona Nagrodą Leninowską trylogia: Mała Ziemia, Odrodzenie, Ugór), bohater wielu anegdot. W Breżniewowskiej Rosji znów zapanował mróz (i dlatego znów zaczęto ciepło pisać o Stalinie), kraj pogrążył się w letargu.

Brilliant Dora (1979-1909) – członkini Organizacji Bojowej eserów, przyjaciółka terrorysty Aleksieja Pokotiłowa (1879-1904). Uczestniczyła w przygotowaniu zamachów na Plehwego i wielkiego księcia Siergieja Aleksandrowicza (specjalizowała się w konstruowaniu ładunków wybuchowych, tzw. bomb). Po aresztowaniu (grudzień 1905 r.) została osadzona w Twierdzy Pietropawłowskiej, gdzie zapadła na chorobę psychiczną.

Briusow Walerij (1873-1924) – rosyjski poeta (tomiki: Chefs d’oeuvre, 1895; Me eum esse, 1897; Tertia Vigilia, 1900; Urbi et Orbi, 1903; Stephanos, 1906), prozaik (Ognisty anioł / Огненный ангел, 1908), dramaturg (Ziemia / Земля, 1904). Sztandarowa postać dekadentyzmu. Autor najbardziej niezwykłego wiersza w dziejach liryki rosyjskiej (przytaczam w całości): „O, zasłoń blade swe nogi” (tłum. W. Słobodnik). Zaakceptował – jako jeden z niewielu twórców Srebrnego Wieku - reżim bolszewicki i wstąpił do partii komunistycznej.

Brodski Josif (1940-1996) – rosyjski poeta (Wielka elegia dla Johna Donne’a, Koniec pięknej epoki), dramaturg (Marmur) i eseista (Śpiew wahadła), noblista (1987). W 1964 r. został oskarżony o „pasożytnictwo” i skazany na 5 lat zesłania (ostatecznie karę skrócono). W 1972 r. Brodski wyemigrował i zamieszkał w Nowym Jorku. Został pochowany na weneckim cmentarzu San Michele.

Brogan Sir Denis William (1900-1974) – historyk brytyjski (The Price of Revolution, 1951).

Brown Edward J. (1909-1991) – amerykański rusycysta (Stankevich and his Moscow Circle: 1839-1840, Russian Literature Since the Revolution, Mayakovsky: A Poet in the Revolution, The Proletarian Episode in Russian Literature. 1928-1932). Wykładał w Brown University, Indiana University i Stanford University.

Brown Nathalie (Natalia, zdrobniale: Natasza, 1929-2005) – literaturoznawczyni i edytorka amerykańska, córka Isaaka Babla.

Bucharin Nikołaj (1888-1938) – bolszewicki działacz partyjny. W walkach frakcyjnych Stalina z Trockim, Zinowiewem i Kamieniewem był wiernym sojusznikiem Josifa Wissarionowicza. W 1938 r. sam znalazł się na ławie oskarżonych jako „prawicowiec” i „trockista”. Został skazany na karę śmierci i rozstrzelany.  

Budionny Siemion (1883-1973) – marszałek ZSRR, jedna z ikon mitologii radzieckiej. W wojnie z Polską dowodził Armią Konną. Po ukazaniu się Armii Konnej Babla, zarzucił autorowi posługiwanie się oszczerstwem. Prostak w mundurze i intelektualista w okularach trafili do anegdoty.

Bukowski Władimir (1942-2019) – rosyjski prozaik i publicysta. Jeden z pionierów ruchu dysydenckiego w ZSRR. W latach 60. był kilkakrotnie więziony i poddawany przymusowemu leczeniu psychiatrycznemu (zawsze była to „schizofrenia bezobjawowa”). W roku 1972 skazano go na 7 lat łagru i 5 lat zesłania. Cztery lata później został wymieniony na przywódcę komunistów chilijskich Luisa Corvalana (aresztowanego po przewrocie Augusto Pinocheta) i zamieszkał w Wielkiej Brytanii. Swoją wersję „innego świata” przedstawił Bukowski w książce „I powraca wiatr…” („I wozwraszczajestsia wietier…”, 1978). W Listach podróżnika rosyjskiego (Pis’ma russkogo putieszestwiennika, 1981) poddał krytyce – jak wielu innych emigrantów rosyjskich - cywilizację zachodnią. Pozostał na zawsze nieprzejednanym antykomunistą, ale nie było mu po drodze ani z Gorbaczowem, ani z Jelcynem, ani z Putinem (jest współautorem deklaracji Putin musi odejść / Putin dołżen ujti, 2010), a Unię Eurpejską nazywa Związkiem Socjalistycznych Republik Europejskich. W 2007 roku podjął próbę startu w wyborach prezydenckich w Rosji (2008), ale ze względów proceduralnych jego kandydatura nie została zarejestrowana przez Centralną Komisję Wyborczą. Mimo to próbował prowadzić kampanię wyborczą i pamiętam, że wtedy właśnie został aresztowany w Petersburgu za przechodzenie przez ulicę na czerwonym świetle.  Należy do ojców założycieli Zjednoczonego Ruchu Demokratycznego „Solidarność” (Objedinionnoje diemokraticzeskoje dwiżenije „Solidarnost’”, 2008). W roku 2014 pozbawiono go – przyznanego dwanaście lat wcześniej - obywatelstwa rosyjskiego.

Bułanow Pawieł (1895-1938) – enkawudzista (starszy major bezpieczeństwa państwowego). Nie był „sekretarzem Jagody”, lecz Kolegium Specjalnego NKWD (Osoboje sowieszczanije pri NKWD SSSR). Aresztowany 29 marca 1937 r., skazany 13 marca 1938 r., rozstrzelany 15 marca 1938 r.

Bułhakow Michaił (1891-1940) – rosyjski prozaik (Biała gwardia, Psie serce, Powieść teatralna, Mistrz i Małgorzata) i dramaturg (Dni Turbinów, Mieszkanie Zojki, Ucieczka, Zmowa świętoszków. Molier). Jego najwybitniejsza powieść, Mistrz i Małgorzata, ukazała się w ZSRR (ocenzurowana zresztą) dopiero w latach 1966-1967 (miesięcznik „Moskwa” 1966, nr 12; 1967, nr 1). W Polsce wydano ją w 1969 r. (tłum. Witolda Dąbrowskiego i Ireny Lewandowskiej). Opowieść Rokowyje jajca ukazała się w 1925 r. Polski przekład opublikowała „Literatura na Świecie” (Fatalne jaja, tłum. Witold Dąbrowski, Irena Lewandowska,  1981, nr 9).

Bunin Iwan (1870-1953) – rosyjski poeta (Pora opadania liści / Листопад, 1901) i prozaik (Antonówki / Антоновские яблоки, 1900; Wieś / Деревня, 1910; Suchodoły / Суходол, 1912; Pan z San Francisco / Господин из Сан-Франциско, 1915; Życie Arsieniewa/ Жизнь Арсеньева), noblista (1933). Na emigracji we Francji od 1920 r. Gustaw Herling-Grudziński popełnił błąd sytuując Bunina w gronie dekadentów. Autor Antonówek był ich najbardziej nieprzejednanym wrogiem.

Butaszewicz-Pietraszewski Michaił (1821-1866) – propagator idei socjalizmu (utopijnego), w wolnych chwilach urzędnik w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W mieszkaniu tego charyzmatycznego fourierysty spotykali się w piątki młodzi ludzi (wśród nich Dostojewski) marzący o nowej, innej Rosji. Czytano zakazane teksty zgromadzone przez gospodarza, dyskutowano na niedozwolone tematy i wypijano zapewne morze poprawnej politycznie herbaty. W 1849 r. wszyscy zostali aresztowani i skazani na karę śmierci. W roli scenarzysty i reżysera publicznej egzekucji wystąpił Mikołaj I. Pierwszą trójkę więźniów (autor Zbrodni i kary znalazł się w drugiej) przywiązano już do słupów, włożono już im na głowę kaptury, szesnastu żołnierzy wycelowało już w nich karabiny i... I nagle na spienionym koniu, z trudem przeciskającym się przez tłum gapiów, przybył fligeladiutant z aktem łaski. Pietraszewski, Dostojewski i inni znaleźli się na syberyjskiej katordze.

Butyrki („Butyrka”) – potoczna nazwa największego więzienia moskiewskiego (oficjalnie: Butyrskij sledstwiennyj izolator; Sledstwiennyj izolator nr 2 g.[oroda] Moskwy), którego historię datuje się od czasów Katarzyny II Wielkiej. Tu oczekiwał na wykonanie wyroku Jemielian Pugaczow (1775). W 1916 roku trafił tam Feliks Dzierżyński, ale po rewolucji lutowej (1917) odzyskał, niestety, wolność. W czasach największego terroru stalinowskiego (1937-1938) na „Butyrkach” przebywało jednocześnie około 20 tysięcy więźniów (w przeciętnej celi znajdowało się sto kilkadziesiąt osób). Smak tamtejszego chleba poznali m.in. Osip Mandelsztam, Warłam Szałamow, Aleksandr Sołżenicyn, Andriej Własow, Leopold Okulicki.

Bykau Wasil (ros. Wasilij Bykow, 1924-2003) – pisarz białoruski (Ballada alpejska, Martwi nie czują bólu, Sotnikow, Stado wilków, Wykop, Obława, Ściana, wspomnienia Długa droga do domu) piszący także po rosyjsku. Należał do tej generacji twórców (przedstawicieli tzw. prozy poruczników), którzy dokonali zasadniczej zmiany w sposobie pisania o wojnie, łamiąc często obowiązujące powszechnie w Związku Radzieckim tabu. Protestował przeciwko interwencji w Czechosłowacji i w Afganistanie. Po wybiciu się Białorusi na niepodległość był jednym z założycieli Komitetu Helsińskiego. Nie szczędził słów krytyki pod adresem Łukaszenki i wybrał życie na emigracji (Finlandia, Niemcy, Czechy). Na podstawie powieści Sotnikow powstał film Larisy Szepit’ko Wniebowstąpienie (1976).

Chaczaturian Aram (1903-1978) – ormiański kompozytor (balety: Gajane 1942, Spartakus 1954; trzy symfonie 1934, 1943, 1947; koncert fortepianowy, 1936; koncert skrzypcowy, 1940; koncert wiolonczelowy, 1946; muzyka teatralna i filmowa), sekretarz Związku Kompozytorów ZSRR (1957-1978). Dość dobrze sobie radził w rzeczywistości radzieckiej i w zasadzie z każdej opresji wychodził obronną ręką. Także tej najpoważniejszej – w 1948 roku, kiedy po napisaniu urodzinowej (30-lecie przewrotu bolszewickiego) III Symfonii został oskarżony o „antynarodowy formalizm”. W życiu pozaartystycznym był banalnym oportunistą. Jego lista nagród, odznaczeń, tytułów honorowych przypomina książkę telefoniczną prowincjonalnego miasteczka radzieckiego. Miał pecha, że urodził się nieopodal Tbilisi, a nie gdzieś pod Los Angeles. Tam komponowałby oscarową muzykę do hollywoodzkich wyciskaczy łez i byłby jedną z gwiazd popkultury (np. jako autor Tańca z szablami).    

Chlebnikow Wielimir [właśc. Wiktor] (1885-1922) – poeta rosyjski (Zaklęcie przez śmiech / Заклятие смехом, 1908; Żuraw / Журавль, 1909; Szaman i Wenus / Шаман и Венера, 1912). Futurysta (współautor manifestów kubofuturyzmu: Policzek gustowi powszechnemu / Пощечинаобщественному вкусу, 1912;  Sadzawka sędziów / Садок судей, 1913). Twórca teorii języka pozarozumowego.

Chodasiewicz Władisław (1886-1939) – rosyjski poeta (Młodość / Мололдость, 1908; Szczęśliwy domek / Счастливый домик, 1914; Ciężka lira / Тяжелая лира, 1922; Europejska noc / Европейская ночь, 1927), prozaik (wspomnienia Nekropol / Некрополь, 1939) i krytyk literacki (O Puszkinie / О Пушкине, 1937) o polskich korzeniach (ojciec, Felicjan, pochodził z Nowogródka). W 1922 roku opuścił Rosję. Po trzyletniej tułaczce ostatecznie osiadł w Paryżu. Przez wiele lat – jeszcze w kraju i już na emigracji - współpracował z Gorkim i zawsze mógł liczyć na jego materialne wsparcie. Niezwykle krytycznie ocenił decyzję autora Mieszczan o wyjeździe do ZSRR. Zmarł Chodasiewicz – jak diagnozowała w swoich wspomnieniach Podkreślenia moje Nina Berberowa (w latach 1922-1932 towarzyszka życia poety) – na nostalgię. Biografowie poety piszą o raku wątroby wywołanym alkoholizmem.

Chodorowski Josif (1885-1938, nie: Chodorow) – żadnej pracy się nie bał: w czasie wojny domowej był politrukiem, w latach 20. był wiceministrem oświaty RSFRR, a zdaniem Wikipedii był po prostu „zawodowym rewolucjonistą” („profiessionalnyj riewolucjonier”). Aresztowany 2 grudnia 1937 r., skazany na śmierć 3 maja 1938 r., rozstrzelany 7 maja 1938 r.

Chronika tiekuszczich sobytij („Kronika bieżących wydarzeń”) – drugoobiegowy biuletyn informacyjny ukazujący się w latach 1968-1983 (niemal dwumiesięcznik - 63 numery). Pierwszą redaktorką była Natalia Gorbaniewska, a pierwszy numer „Kroniki” pojawił się 30 kwietnia 1968 r. z mottem, które stanie się znakiem rozpoznwczym pisma: „Każda jednostka ma prawo do wolności poglądów i wypowiedzi; prawo to obejmuje nieskrępowaną wolność posiadania poglądów oraz poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei, wszelkimi środkami i bez względu na granice” (Powszechna deklaracja praw człowieka, art. 19). Niemal od samego początku ukształtowała się struktura pisma – zostało ono podzielone na rubryki (m.in. „Areszty, rewizje, przesłuchania”, „Nowości Samizdatu”, „Sprostowania i uzupełnienia”, „Prześladowania wierzących”, „Represje na Ukrainie”), do których trafiały informacje napływające z całego kraju.  Z oczywistych powodów dochodziło do częstych zmian redaktorów-wydawców: Gorbaniewska trafiła na 3 lata do specjalnego szpitala psychiatrycznego po przygotowaniu dziesiątego numeru, Jurij Szychanowicz (ostatni redaktor) został skazany na 5 lat łagrów i 5 lat zesłania, itd.. Pod koniec 2015 roku wznowiono wydawanie „Kroniki” („Nowaja chronika tiekuszczich sobytij”, http://www.ixtc.org) z wciąż tym samym mottem i z diagnozą aktualną w czasach Breżniewa i Putina: „Dziś znajdujemy się coraz bliżej powrotu do ZSRR. Krajem rządzi dyktator, który zniszczył parlament, niezależne sądy, wolną prasę i zbudował na całym obszarze od Bałtyku do Czukotki rezerwatśredniowiecznego obskurantyzmu. Społeczeństwo obywatelskie jest atakowane, polityczne represje stały się faktem życia codziennego, rośnie liczba więźniów politycznych”.

Chruszczow Nikita (1894-1971) – pierwszy sekretarz KPZR (1953-1964) i premier ZSRR (1958-1964). Na XX Zjeździe KPZR wygłosił referat, w którym zaatakował „kult jednostki” i rozpoczął proces destalinizacji życia publicznego w Związku Radzieckim. Znany z niekonwencjonalnego zachowania.

Chudożestwiennaja litieratura – „Literatura Piękna”. Wydawnictwo założone w 1930. Początkowo nosiło inne nazwy: Gosudarstwiennoje izdatielstwo chudożestwiennoj litieratury (w skrócie GIChL, Państwowe Wydawnictwo Literatury Pięknej, 1930-1934) i Goslitizdat (Gosudarstwiennoje litieraturnoje izdatielstwo, Państwowe Wydawnictwo Literackie, 1934-1963). Swój rozkwit oficyna przeżywała w l. 60.-80. (np. w 1985 ukazały się 334 tytuły o łącznym nakładzie 86 milionów egzemplarzy). W l. 90 „Chudożestwiennaja litieratura” nie potrafiła się odnaleźć w nowej sytuacji ekonomicznej i politycznej (w 1995 nie wydano ani jednej książki). Obecnie nie ma jej wśród stu największych wydawnictw rosyjskich.

Crankshaw Edward (1909-1984) - angielski dziennikarz, pisarz i sowietolog (Russia without Stalin, The New Cold War). W latach 1941-1943 był członkiem brytyjskiej misji wojskowej w ZSRR i wtedy nauczył się rosyjskiego.

Custine Astolphe-Louis-Léonor de (1790-1857) – pisarz i podróżnik francuski, który w 1839 r. przybył do Rosji na zaproszenie cara Mikołaja I. Jechał tam jako zagorzały rojalista, wyjeżdżał stamtąd po trzech miesiącach jako nieprzejednany krytyk absolutyzmu. W 1843 r. wydał w Paryżu książkę, która przyniosła mu światowy rozgłos: Rosja w 1839 roku (La Russie en 1839; w wersji skróconej: Listy z Rosji / Lettres de Russie). Została w niej zawarta druzgocząca krytyka Imperium Romanowów (żandarm Europy, więzienie narodów, kraj „tyranii biurokratycznej” i „barbarzyńców”). Nieprzypadkowo więc pełne tłumaczenie rosyjskie dzieła de Custine’a ukazało się dopiero w 1996 r.  

Cwietajewa Marina (1892-1941) – rosyjska poetka (Album wieczorny / Вечерний альбом, 1910; Wiorsty / Версты, 1921; Poemat Góry / ПоэмаГоры, 1926) i eseistka (Mój Puszkin /Мой Пушкин, 1937). Los  wyznaczył jej rolę nonkonformistki i outsiderki w życiu i w poezji.

Cwietajewa Marina (1892-1941) – rosyjska poetka (Album wieczorny, Poemat góry) i esestka (Mój Puszkin). W latach 1922-1939 przebywała na emigracji. Zmarła śmiercią samobójczą. W połowie lat 20. Pasternak i Cwietajewa prowadzili ożywioną korespondencję miłosną. 

Cymbał Siergiej (1907-1978) – rosyjski krytyk literacki, autor monografii Jewgienij Szwarc (Leningrad 1961).  

Czaadajew Piotr (1794-1856) – rosyjski publicysta i filozof piszący po francusku. Autor ośmiu Listów filozoficznych napisanych w l. 1829-1831 oraz powstałej w 1837 Apologii obłąkanego. Po opublikowaniu pierwszego Listu filozoficznego (1836, pełny tytuł: Listy filozoficzne do pani ^***. List 1) – w którym krytycznie zdiagnozował cywilizację rosyjską opartą na wschodnim chrześcijaństwie i głosił pochwałę katolicyzmu – został uznany za obłąkanego. Po jakimś czasie zrewidował swoje chore, jak się okazało, poglądy. Pozostałe Listy… ujrzały światło dzienne dopiero w XX stuleciu.

Czalidze Walerij (1938-2018) – fizyk (Mass and Electric Charge in the Vortex Theory of Matter, 2001), dysydent (współzałożyciel z Andriejem Sacharowem i Andriejem Twiordochlebowem Komitetu Obrony Praw Człowieka w ZSRR), emigrant (od 1972 r. w USA), publicysta (Prawa człowieka a Związek Radziecki / Prawa czełowieka i Sowietskij Sojuz, 1974; Zwycięzca komunizmu. Myśli o Stalinie, socjalizmie i Rosji / Pobieditiel kommunizma. Mysli o Stalinie, socjalizmie i Rossiji, 1981), wydawca (samizdatowskie czasopismo „Obszczestwiennyje Problemy”, w Stanach Zjednoczonych własna oficyna „Chalidze Publications”).

Czapajew Wasilij (1887-1919) – feldfebel w armii carskiej (trzykrotny Kawaler Krzyża św. Jerzego przyznawanego za odwagę), komdiw (dowódca dywizji) w Armii Czerwonej (Kawaler Orderu Czerwonego Sztandaru). Okoliczności jego śmierci są okryte mgłą tajemnicy. Jeden z najważniejszych herosów mitologii bolszewickiej trafił do serii dowcipów, w których pojawia się zawsze z Anką-cekaemistką (pulemiotczica) i ordynansem Piet’ką.

Czapski Józef (1896-1993) – polski malarz, eseista i pisarz (Wspomnienia starobielskie, Na nieludzkiej ziemi, Dzienniki – wspomnienia - relacje). Uczestniczył w wojnie polsko-radzieckiej (1919-1921, otrzymał order Virtuti Militari). W latach 1939-1941 przebywał w niewoli radzieckiej. W 1941 r. trafił do armii gen. Andersa. Po wojnie osiadł w Paryżu i był współzałożycielem „Kultury”. 

Czechow Anton (1860-1904) – rosyjski prozaik (opowiadania humorystyczne, Step) i dramaturg (Mewa, Wujaszek Wania, Trzy siostry, Wiśniowy sad). W 1890 roku odbył podróż na wyspę Sachalin, najstraszniejsze w ówczesnej Rosji miejsce katorgi.

CZEKA / GPU / OGPU / NKWD / KGB / FSB – mutanty Orwellowskiego Ministerstwa Miłości. Utworzona 7 (20) grudnia 1917 roku Czeka (Wsierossijskaja czriezwyczajnaja komissija po bor’bie s kontrriewolucyjej i sabotażom / Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, pierwszym przewodniczącym był Feliks Dzierżyński) została niespełna pięć lat później przekształcona w GPU (Gławnoje politiczeskoje uprawlenije / Państwowy Zarząd Polityczny), a po następnych kilkunastu miesiącach w OGPU (Objedinionnoje gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije / Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny). W latach 1934-1941 służba bezpieczeństwa działała w ramach NKWD (Narodnyj komissariat wnutriennich dieł / Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), a w roku 1943 wyłonił się nowy twór semantyczny (pamiętajmy, że Stalin był Wielkim Językoznawcą) – NKGB (Narodnyj komissariat gosudarstwiennoj biezopasnosti / Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego). W 1946 roku ludowe komisariaty przemianowano w ministerstwa i pojawiło się oczywiście Ministerstwo Bezpieczeństwo Państwowego (MGB). Powszechnie znany Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (w wersji hollywoodzkiej: Kej Dżi Bi) urodził się w 1954 roku, kilkakrotnie się przepoczwarzał i dziś nosi nazwę FSB (Fiedieralneja służba biezopasnosti / Federalna Służba Bezpieczeństwa), której dyrektorem jest obecnie (lipiec 2015 r.) generał armii Aleksandr Bortnikow. Skądinąd absolwent Wyższej Szkoły KGB im. Dzierżyńskiego.

Czernow Wiktor (1873-1952) – polityk rosyjski, członek partii eserowców. W wojnie domowej walczył z bolszewikami. Od 1920 roku przebywał na emigracji (zmarł w Nowym Jorku).  

Czernyszewski Nikołaj (1828-1889) – rosyjski filozof i etyk (Estetyczny stosunek sztuki do rzeczywistości, Zasada antropologiczna w filozofii), publicysta (Listy bez adresu), krytyk literacki (Szkice z gogolowskiego okresu literatury rosyjskiej, Rosjanin na rendez-vous), pisarz (Co robić?, Prolog). Korepetycji z filozofii udzielali mu przedstawiciele francuskiego materializmu oświeceniowego oraz Fourier i Feuerbach, z estetyki i literatury – Bielinski. Czernyszewski, jak na dysydenta rosyjskiego przystało, przez ponad dwadzieścia lat był więźniem reżimu (twierdza pietropawłowska, katorga, zesłanie). Jego grafomańska powieść Co robić? – o wspaniałych „nowych ludziach” kierujących się w życiu zasadą „rozumnego egoizmu” i utopijnych „kryształowych pałacach” - stała się obowiązkową lekturą młodej generacji lat 60. i 70. XIX stulecia, przyszłych narodników, socjalistów i rewolucjonistów. Polemizowali z nim Dostojewski (Notatki z podziemia) i Nabokov (Dar), wśród jego najwierniejszych czytelników wymienia się Lenina.

Czikowani Simon (1903-1966) – poeta i prozaik gruziński (tom opowiadań W cieniu gór). W młodości zachorował oczywiście na symbolizm w wydaniu „Niebieskich rogów”, z którego wyleczył go futuryzm. Potem już było tylko gorzej („odsłania bogaty świat duchowy człowieka radzieckiego”): laureat Nagrody Stalinowskiej (1941), przewodniczący Związku Pisarzy Gruzji (1944-1951). Jego poezję tłumaczył na język rosyjski m.in. Pasternak.

Czitatiel i pisatiel – tygodnik „literatury i sztuki” (pierwszy numer ukazał się 1 grudnia 1927 roku, ostatni – 23 grudnia 1928 roku). Powodem zamknięcia pisma był niewłaściwy – zdaniem władz – stosunek do literatury proletariackiej. W 1929 r. zaczęto wydawać ideologicznie poprawną „Litieraturną gazietę”.

Czornowił Wiaczesław (1937-1999) – ukraiński dziennikarz, krytyk literacki, opozycjonista (więzień sumienia), wydawca i redaktor ukazującego się poza zasięgiem cenzury „Ukraińskiego Wisnyka” (1970-1972, 1987-1989). Współzałożyciel Ludowego Ruchu Ukrainy (Народний Рух України, 1989), deputowany do Rady Najwyższej Ukrainy (Верховна Рада України, 1990-1999), Bohater Ukrainy (2000). Zginął w wypadku samochodowym.

Czukowska Lidia (1907-1996) – rosyjska prozaiczka (Sofia Pietrowna, Zejście pod wodę, Notatki o Annie Achmatowej, Pamięci dzieciństwa. Wspomnienia o Kornieju Czukowskim), poetka (Po tej stronie śmierci, Wiersze) i literaturoznawczyni (W laboratorium redaktora), znana dysydentka (Słowo otwarte, Proces wykluczenia. Szkic o obyczajach literackich). Córka Kornieja Czukowskiego. W 1965 r. ukazała się w Paryżu jej powieść Opustoszały dom, rok później inną redakcję tego samego utworu (nowy tytuł: Sofia Pietrowna) opublikował nowojorski „Nowyj żurnał”. Autorka za tekst  kanoniczny uznała wydanie amerykańskie.

Czukowski Korniej (właśc. Korniejczukow, 1882-1969) – rosyjski krytyk literacki (Od Czechowa do naszych dni / От Чехова до наших дней, 1908; Nat Pinkerton i  współczesna literatura / Нат Пинкертон и современная литература, 1908), historyk literatury (Artyzm Niekrasowa / Мастерство Некрасова, 1952; O Czechowie / О Чехове, 1967), tłumacz (m.in. Kiplinga, Twaine’a), klasyk literatury dziecięcej (Myjdodziur / Майдодыр, 1923; Karaluszysko / Тапаканище, 1923; Muszka Złotobrzuszka / Муха-цокотуха, 1924; Czarny Piotr / Бармалей, 1925; Limpopo / Айболит, 1929). Na początku lat 30. zarzucono Czukowskiemu, iż jest „pisarzem burżuazyjnym”, zaniedbującym tematykę współczesną, a bohaterowie jego utworów posługują się „językiem dziecka burżuazyjnego”. Ataki na autora Limpopo były elementem już wcześniej rozpoczętej kampanii skierowanej przeciwko bajkom jako „idealistycznemu” wytworowi „kultury burżuazyjnej”. W latach 60. dom Czukowskich stał się azylem dla niepokornych (np. Sołżenicyna), a ojciec i córka Lidia pojawiali się wśród sygnatariuszy listów pisanych w obronie prześladowanych przez reżim (Brodskiego, Siniawskiego, Daniela).

Czy słuszne jest twierdzenie, jakoby język był nadbudową bazy?

D. Błagow, A. Sołżenicyn i duchownaja missija pisatiela, „Grani” nr 64 i nr 65, 1967. D. Błagow to pseudonim Wieniamina Teusza (1898-1973) – we wcieleniu radzieckim inżyniera pracującego dla potrzeb lotnictwa (laureat Nagrody Stalinowskiej, 1950), w swoim życiu sekretnym wybitnego antropozofa przez pewien czas zaprzyjaźnionego z Sołżenicynem.

Dalberg-Acton John Emerich Edward (Lord Acton, 1834-1902) – brytyjski historyk i polityk (A Lecture on the Study of History, 1895; The History of Freedom and Other Essays, 1907). Autor niestarzejącej się sentencji: „Każda władza deprawuje, a władza absolutna deprawuje absolutnie“ / „Power tends to corrupt, absolute power corrupts absolutely” (Letter to Bishop Mandell Creighton, 1887).

Dallin Dawid (David) Dawid (David) (1889-1962) – mienszewik, na emigracji od 1921 r. (Niemcy, Francja, USA). W Stanach Zjednoczonych – już jako uznany sowietolog - opublikował kilka monografii poświęconych Rosji (The New Soviet Empire, Soviet Foreign Policy after Stalin). Jego syn Alexander (1924-2000) był znanym politologiem, doradcą rządu amerykańskiego.  

Dan Fiodor (1871-1947) – działacz partyjny (Geneza bolszewizmu. Z dziejów idei demokratycznych i socjalistycznych w Rosji po uwłaszczeniu chłopów). Jeden z liderów partii mienszewickiej. Jego życie w latach 1896-1917 składało się z konspiracji, aresztowań, katorgi, ucieczek, poszukiwań azylu za granicą. Po zdobyciu władzy przez bolszewików zmieniło się niewiele: tajniaków z ochrany zastąpili tajniacy z Czeka. W 1922 r. Dan – bo los tak chciał (czy ten los miał nazwisko?) - został wydalony z Rosji Radzieckiej. Ostatnie lata emigracyjnego życia spędził w USA, gdzie wydawał „Nowyj put’” (1941-1947). Zmarł w Nowym Jorku.

Daniel Julij (1925-1988, pseud. Nikołaj Arżak) – rosyjski poeta (Wiersze z niewoli) i prozaik (Mówi Moskwa). We wrześniu 1965 roku został aresztowany. Na ławie oskarżonych (1966) znalazł się obok Andrieja Siniawskiego (także publikującego za granicą pod pseudonimem). Daniela skazano na 5 lat łagrów.  

Dawydowski Ippolit (1887-1968, nie: Dawidowski) – rosyjski anatomopatolog. Sekcję zwłok Gorkiego przeprowadził na stole w sypialni, w rządowej daczy w Gorkach oddanej do dyspozycji pisarza.

Dekabryści – 31 marca 1814 r. car Aleksander I wkroczył triumfalnie do Paryża na czele oddziałów gwardii rosyjskiej i pruskiej. W trakcie kilkuletniej okupacji Francji młodzi oficerowie z Petersburga czy Moskwy poznawali nie tylko smak innej kuchni, ale też nieznany wcześniej smak wolności, równości i braterstwa. Po powrocie do kraju część z nich współtworzyła Związek Ocalenia (1816) i Związek Dobra Publicznego (1818), stowarzyszenia, które były wprawdzie jeszcze dalekie od głoszenia radykalnych, rewolucyjno-paryskich haseł, ale niektórzy ich członkowie (z reguły należący też do lóż masońskich) – poza omawianiem kwestii związanych z działalnością filantropijną, systemem edukacji, itp. – dyskutowali np. o potrzebie zniesienia pańszczyzny. W 1821 r. doszło do rozwiązania Związku Dobra Publicznego i na fali powszechnego niezadowolenia z rządów Aleksandra I pojawiły się dwie nielegalne organizacje: Towarzystwo Północne (gdzie rozważano zalety monarchii konstytucyjnej) i Towarzystwo Południowe (gdzie rozważano zalety carobójstwa). W grudniu 1825 r. nieoczekiwanie zmarł cesarz i spiskowcy-amatorzy z Towarzystwa Północnego (czyli petersburskiego) postanowili wykorzystać nieporozumienia związane z osadzeniem na tronie Mikołaja (zamiast najstarszego z braci Aleksandra I – wielkiego księcia Konstantego, który wcześniej przecież zrzekł się swoich praw). 26 grudnia (albo 14 według kalendarza juliańskiego) udało im się wyprowadzić na Plac Senacki 3000 żołnierzy, którzy mieli zdobyć Pałac Zimowy, twierdzę Pietropawłowską i zabić rodzinę carską (według innych planów, tylko aresztować). Jednak przez kilka godzin nie wydano żadnego rozkazu i oddziały wierne Mikołajowi I otworzyły pod wieczór ogień do zdezorientowanych buntowników mimo woli. Zginęło kilkuset żołnierzy, chłopów rosyjskich, którzy do końca nie byli świadomi tego, że uczestniczą w jakimś powstaniu (przewrocie, buncie, zamieszkach) i którzy nigdy oczywiście nie podnieśliby ręki na pomazańca Bożego. Przez całą noc trwało usuwanie zwłok (przy okazji zginęło około 1000 gapiów) – zmarłych wrzucano do przerębli na Newie. Aresztowano niemal wszystkich członków obu Towarzystw (w przesłuchaniach uczestniczył car) – pięciu przywódców powieszono na terenie twierdzy Pietropawłowskiej, kilkaset osób zesłano na Syberię.

Demokratyczne alternatywy – Diemokraticzeskije altiernatiwy. Sbornik statiej i dokumientow, sost. Wadim Biełocerkowskij, izd. Achbierg, FRG 1976. W tomie znalazły się artykuły m.in. Leonida Pluszcza, Anatolija Lewietina-Krasnowa i Jefima Etkinda.

Demonstracja 5 grudnia 1965 r. - obchodzono wtedy Dzień Konstytucji, tej przyjętej w 1936 r.. Jej inicjatorami byli prawdopodobnie członkowie grupy SMOG. Wśród uczestników protestu znaleźli się też m.in. Władimir Bukowski, Jurij Gałanskow, Aleksandr Jesienin-Wolpin (syn znanego poety Siergieja) i Walerij Nikolski. Kilka osób aresztowano, ale po dwugodzinnych przesłuchaniach zwolniono.

Denikin Anton (1872-1947) – generał, polityk, publicysta (Szkice Rosyjskiej Smuty), pisarz (Oficerowie, Droga oficera rosyjskiego). Znał dobrze język polski (matka była Polką). Czołowa postać ruchu antybolszewickiego. Głównodowodzący Armii Ochotniczej. W wojnie domowej był bliski zdobycia Moskwy. O jego ostatecznej klęsce zadecydowało głównie to, że walczył – i tym się różnił od Wrangla - o powrót starej Rosji. Zniechęcił tym do siebie i Józefa Piłsudskiego, i Kozaków kubańskich, i chłopów (unieważniając na terenach opanowanych przez Armię Ochotniczą leninowski dekret o ziemi). Po podaniu się do dymisji (jego miejsce zajął Wrangel) odpłynął do Konstantynopola. Na stałe zamieszkał we Francji. W 1945 r. przeniósł się do USA i zmarł w Ann Arbor. Sześćdziesiąt lat później jego prochy powróciły do Rosji.  

Diagilew Siergiej (1872-1929) – animator kultury, mecenas i koneser sztuki, założyciel zespołu Les Ballets Russes. W latach 1898-1904 wydawał wspólnie z Benoitem i Bakstem „Mir Iskusstwa” („Świat Sztuki”, tak też nazywano grupę artystów skupionych wokół tego tytułu), pismo o niezwykle wysmakowanej szacie graficznej, które propagowało założenia „nowej sztuki”. Po plajcie „Świata Sztuki” Diagilew odkrył w sobie powołanie misyjne i to on przez kilka pierwszych dziesięcioleci XX wieku uczył Zachód sztuki rosyjskiej - malarstwa, baletu, muzyki. Wszystko się zaczęło od paryskiej wystawy malarstwa rosyjskiego „Salon Jesienny” (1906). Na czele Komitetu Wystawowego stanął – Diagilew był pionierem PR-u i marketingu, znakomitym impresario - brat cara, wielki książę Władimir Aleksandrowicz. Wystawiono wtedy 750 prac – od malarstwa staroruskiego (ikony) poczynając, a na współczesnym kończąc. Z oczywistych powodów sztukę współczesną reprezentowali przede wszystkim artyści z kręgu „Mira Iskusstwa”. Część prasy rosyjskiej miała zresztą za złe Diagilewowi nieobecność płócien pieriedwiżnikow. W czasie trwania salonu odbywały się koncerty muzyki kameralnej. Wykonywano kompozycje Borodina, Musorgskiego, Rimskiego-Korsakowa. Po Paryżu obrazy wystawiano w Berlinie, Brukseli, Londynie, Monachium, Wenecji, Wiedniu. Rok później (1907) Diagilew zorganizował „Koncerty Historyczne”.  W maju w paryskiej Grand Opera odbyło się pięć koncertów z udziałem najznakomitszych kompozytorów (Głazunowa, Rachmaninowa, Rimskiego-Korsakowa, Skriabina), dyrygentów (Fieliksa Blumenfelda, Arthura Nikischa, Camille’a Chevillarda) i wykonawców (pianisty Józefa [Josepha] Hofmanna, śpiewaków – Felii Litwin, Fiodora Szalapina). W 1908 roku wystawiono w Paryżu Borysa Godunowa z udziałem Szalapina. Inscenizacja porażała swoim rozmachem – ponieważ w Rosji nie wyrażono zgody na wypożyczenie dekoracji i kostiumów, to specjalnie je wykonano dla potrzeb paryskiej premiery (np. strój koronacyjny Godunowa - był prawdopodobnie kopią autentycznego – ważył 27 kilogramów i został uszyty ze złotego brokatu i ozdobiony 18 000 kamieni szlachetnych: pereł, rubinów, szmaragdów, topazów). W przygotowanie inscenizacji została zaangażowana grupa artystów związanych ze „Światem Sztuki”. W pamięci paryżan zapisał sie również rok 1909 – rok debiutanckiego sezonu Baletów Rosyjskich. Dziś Diagilew – krążąc od Nizyńskiego do Coco Chanel - z całą pewnością czułby sie znakomicie w skórze celebryty nieustannie obecnego w prasie bulwarowej i plotkarskich portalach internetowych, gwiazdy pożądanej przez każdego paparazzo.

Diakow Boris (1902-1992) – pisarz rosyjski i, jak dodają zwykle autorzy haseł w encyklopediach, „partijnyj rabotnik” (czyli pracownik zatrudniony na etacie w jakimś komitecie partyjnym). Zrobiło się o nim głośno w połowie lat 60., kiedy opublikował wspomnieniową Opowieść o przeżytym(Powiest’ o pierieżytom, 1966), czyli opowieść o pięciu latach spędzonych w łagrze (1949-1954). Nie ukrywa – było ciężko, ale – dodaje – nie utracił wiary w szczytne ideały: „W niej nie ma fikcji. Opowiadam o tym, co sam widziałem, słyszałem, przeżyłem. […]. Czytelnik spotka się z osobami rzeczywiście kiedyś i obecnie istniejącymi. Ich prawdziwe nazwiska zostały zachowane. Niechaj wszyscy się dowiedzą o prawdziwych ludziach radzieckich, o komunistach, którzy w ciężkich warunkach nie tracili godności ludzkiej, byli wierni ideałom partyjnym, oddani Ojczyźnie, boleśnie przeżywali naruszenie zasad praworządności, ale zachowali siłę ducha, wiarę w triumf leninowskiej prawdy. To im właśnie autor poświęca swoją opowieść”. Właśnie tak wyglądały typowe obrachunki pisarza radzieckiego z czasów odwilży ze stalinizmem. Szałamow czy Sołżenicyn byli jedynie wrzodami na zdrowym organizmie ówczesnej literatury. A los (akurat ten los ma imię i nazwisko: Witalij Szentalinski) dopisał pointę w Tajemnicach Łubianki do ckliwej opowiastki – Diakow od 1936 roku był tajnym współpracownikiem bezpieki (TW „Diatieł” / „Dzięcioł”; po rosyjsku skrót TW brzmi znacznie lepiej: sieksot / siekrietnyj sotrudnik) i pozostał nim „bezapelacyjnie, do samego końca” (jego lub jej).

Dierżawin Gawriił (1743-1816) – był najwybitniejszym poetą klasycyzmu rosyjskiego, bywał – jak Goethe w Weimarze - urzędnikiem (m.in. ministrem sprawiedliwości w latach 1802-1803). Najważniejsze wydają się być w jego twórczości dwie ody – panegiryczna, dedykowana Katarzynie II Felica (Fielica, 1782) i filozoficzna Bóg (Bog, 1784).

Dobrowolski Aleksiej (1938-2013) – dysydent rosyjski o niezwykle barwnej biografii.  Wyrastał w duchu kultu Stalina i w 1956 roku wystąpił z Komsomołu na znak protestu przeciwko głoszonym przez Nikitę Chruszczowa hasłom walki z kultem jednostki, ale już rok później (pod wpływem wydarzeń wegierskich) założył – nielegalną, oczywiście – „antyradziecką” i „antykomunistyczną” Rosyjską Partię Narodowo-Socjalistyczną (Rossijskaja nacjonalno-socjalisticzeskaja partija, 1957). W 1958 roku został aresztowany i skazany na 3 lata pozbawienia wolności. W latach 60. przyjął chrzest (1961), został członkiem „Związku Ludu Pracującego” („Sojuz trudowogo naroda”, 1964), trafił do specjalnego psychiatryka dla opozycjonistów (1964, tam poznał Bukowskiego i gen. Grigorenkę), został powtórnie aresztowany i skazany w „Procesie czworga” (dzięki zeznaniom obciążającym współoskarżonych otrzymał łagodniejszy wymiar kary – 2 lata). W okresie pieriestrojki aktywnie działał w nacjonalistyczno-antysemickiej „Pamięci” („Pamiat’”). W latach 90. przeżył kolejną iluminację i już jako Dobrosław został ideologiem „neopogaństwa słowiańskiego”.

Dom iskusstw – czasopismo literackie wydawane w Piotrogrodzie w latach 1920-1921, które redagowali Korniej Czukowski, Mstisław Dobużynski, Maksim Gorki, Nikołaj Radłow, Władimir Szczerbaczow i Jewgienij Zamiatin. Zamknięto je po skandalu wywołanym publikację artykułu Zamiatina Boję się.

Dom Iskusstw (Dom Sztuk, w skrócie: Disk / Dysk) – w latach 1919-1922 magiczne miejsce głodnego, popaździernikowego Piotrogrodu (Mojka 59). Organizacja skupiająca artystów walczących – w czasach powszechnego negowania tradycji – o przetrwanie kultury rosyjskiej. W pracach Dysku uczestniczyli m.in.: Anna Achmatowa, Nikołaj Gumilow, Jewgienij Zamiatin, Kuźma Pietrow-Wodkin, Andriej Bieły, Korniej Czukowski, Boris Eichenbaum. Irina Odojewcewa, Wiktor Szkłowski, Michaił Zoszczenko. Dla wielu Dysk stał się domem w dosłownym tego słowa znaczeniu. W najwyższej cenie były pokoje w dawnym mieszkaniu kupca Jelisiejewa.   

Dombrowski Jurij (1909-1978) – prozaik rosyjski, pradziadek (ze strony ojca) był powstańcem listopadowym zesłanym na Sybir. W latach 1933-1949 był czterokrotnie aresztowany i w łagrze oraz na zesłaniu spędził kilkanaście lat. Wolność odzyskał w 1955 r. Do lat represji stalinowskich powrócił w dwóch znakomitych powieściach – Kustoszu (Chranitiel driewnostiej, „Nowyj Mir” 1964; akcja toczy się w Ałma Acie i okolicach w 1937 r.) i Fakultecie spraw zbędnych (Falkultiet nienużnych wieszczej, Paryż 1978; dalsze losy bohatera Kustosza, tytułowy fakultet spraw zbędnych – to wydział prawa). „[…] Dombrowski nie chciał się zajmować opisywaniem martyrologii ofiar Gułagu, jako tematem samym w sobie […]. Stalinizm jako forma współczesnego totalitaryzmu nabiera właściwego sensu dopiero w głębokiej perspektywie historycznej […]. Konstrukcje historiozoficzne [Dombrowskiego] są całkowicie wolne […] od nacjonalistycznego dogmatyzmu Sołżenicyna czy skrajnego egzystencjalizmu Szałamowa” (Stanisław Poręba). Dopiero dwanaście lat po śmierci pisarza światło dzienne ujrzały napisane w 1966 r. Notatki drobnego chuligana (Zapiski miełkogo chuligana), w których autor Kustosza odsłonił kulisy skazania go na 10 dni aresztu za „chuligaństwo”. Jest to pasjonujaca i wstrząsająca zarazem opowieść – taka totalitarna mutacja Procesu Kafki – o patologii radzieckiego (już poststalinowskiego) wymiaru sprawiedliwości: donosach i donosicielach, oszczerstwach, skorumpowanych sędziach, zatłoczonych celach, itd. Po ukazaniu się we Francji Fakultetu… Dombrowski został dotkliwie pobity przez „nieznanych” sprawców i zmarł.

Dostojewski Fiodor (1821-1881) – prozaik rosyjski (Biedni ludzie, Sobowtór, Wspomnienia z domu umarłych, Zbrodnia i kara, Gracz, Idiota, Biesy, Bracia Karamazow). W większości jego powieści dochodzi do konfrontacji dwóch prawd: chrześcijańskiej (prawosławnej) i laickiej. Głosił hasła powrotu do „gleby” (poczwy, stąd jego ideę nazwano poczwiennictwem), pod którą rozumiał prosty lud (dla niego: naród-bogonośca). Był wielkim myślicielem (któremu tak wiele do zawdzięczenia ma dwudziesty wiek) i banalnym ksenofobem.

Drugi Zjazd Związku Pisarzy ZSRR - 15-26 grudnia 1954 r. Funkcję pierwszego sekretarza (oczywiście związku literatów) pełnił wówczas Aleksiej Surkow.

Dubasow Fiodor (1845-1912) – znany z żelaznej ręki gubernator moskiewski (1905-1906), admirał (od 1906 r.). W roku 1905 brutalnie stłumił bunty chłopskie w kilku guberniach i „grudniowe powstanie” w Moskwie. Eserzy zorganizowali na niego dwa zamachy (obydwa w 1906 r.): 23 kwietnia bomba rzucona w powóz przez Borisa Wnorowskiego zabiła adiutanta, raniła woźnicę i zmiażdzyła stopę Dubasowa; 2 grudnia (a zatem w rocznicę stłumienia powstania) w kierunku spacerującego po Petersburgu admirała dwóch terrorystów oddało 13 strzałów (admirał został lekko ranny), a dwaj inni rzucili bomby (admirał został lekko ogluszony).

Dudincew Władimir (1918-1998) – prozaik rosyjski. Ten przeciętny pisarz dwukrotnie przeżywał swoje wielkie dni, kiedy w podobnych zresztą okolicznościach (odwilż, pieriestrojka) wydał utwory obrachunkowe. Nie samym chlebem (1956) i - osadzone w środowisku naukowym - Białe szaty(1966, publ. 1987) traktowały o deprawującym wpływie systemu totalitarnego na jednostkę.

Duwakin Wiktor (1909-1982) – literaturoznawca rosyjski. Pozostawił po sobie kilkaset nagranych rozmów z ludźmi nauki i kultury. Część z nich opublikowano (m.in. Rozmowy z Michaiłem Bachtinem, tłum. A. Kunicka, Warszawa 2002, Anna Achmatowa w zapisiach Duwakina, wstup. st., sost. i kommient. O. Figurnowa, Moskwa 1999). Za swoją postawę w czasie procesu Siniawskiego i Daniela (był świadkiem obrony) został w maju 1966 r. zwolniony z pracy (Wydział Filologiczny Uniwersytetu Moskiewskiego). Na szczęście zabiegi przyjaciół i liczne prośby studentów sprawiły, że uczonego zatrudniono powtórnie, ale już na innej katedrze, na niższym stanowisku i bez możliwości wykładania.

Dwinski Boris (1894-1973) – polityk radziecki (Rosjanie wolą określenie „działacz państwowy”), który przeszedł drogę od prowincjonalnego nauczyciela do ministra do spraw zaopatrzenia ZSRR (1944-1950). W latach 1917-1954 (czyli do czasu przejścia na zasłużoną i raczej wymuszoną emeryturę) pełnił blisko trzydzieści – odpowiedzialnych ma się rozumieć – funkcji i świetnie się sprawdzał na każdym stanowisku. W roku 1940 był pierwszym sekretarzem Komitetu Obwodowego WKP/b/ w Rostowie i członkiem Komitetu Centralnego WKP/b/. Dziś - sądząc po stanie nagrobka na prestiżowym moskiewskim Cmentarzu Nowodziewiczym – postać zupełnie zapomniana.

Dynastia Romanowów panowała w Rosji w latach 1613 (Michał I) – 1917 (Mikołaj II).

Dzierżyński Feliks (1877-1926) – polski socjaldemokrata (współzałożyciel SDKPiL), bolszewicki działacz partyjny i państwowy (zajmował stanowiska ministerialne – komisarza ludowego - w rządach Lenina i Rykowa), twórca i pierwszy przewodniczący Czeka oraz jej kolejnych wcieleń (GPU, OGPU). Żelazny Feliks ma biografię czystą jak łza konspiratora: z nobilitującymi w środowisku aresztowaniami (1898, 1900, 1906, 1908, 1912), zesłaniami (1898, 1902, 1909) i ucieczkami z nich (1899, 1902, 1909), katorgą (odbywaną w więzieniu „Butyrki” – uwolniła go stamtąd rewolucja lutowa). Jeszcze wtedy nie wiedział, że zbiera cenne doświadczenia do swojej przyszłej pracy zawodowej. Niedoceniany przez rodaków, wypluwał płuca i nadwerężał serce dla szczęścia bolszewickiej arkadii. „Wyczuwało się w nim – napisze dwukrotnie przez niego przesłuchiwany Bierdiajew – dobre wychowanie i uprzejmość”. Nazwisko Feliksa Edmundowicza jest powszechnie kojarzone z rozpętanym przez niego „czerwonym terrorem” i zawodowym bonmotem: „Nie ma ludzi niewinnych, są tylko źle przesłuchiwani”.

Dziuba Iwan (1931) – ukraiński literaturoznawca, opozycjonista, współzałożyciel Ludowego Ruchu Ukrainy (1989), w niepodległej Ukrainie minister kultury (1992-1994, biografowie ukraińscy z dumą podkreślają, że w tym czasie nadal korzystał z transportu publicznego), Bohater Ukrainy (2001). W skierowanym do Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Ukrainy – a wkrótce rozpowszechnionym w samizdacie - eseju Internacjonalizm czy rusyfikacja? (Intiernacjonalizm ili rusifikacyja? / Інтернаціоналізм чи русифікація? 1965, publ. „Suczasnist” 1968) pisał (ostrożnie) o wszechobecnej na Ukrainie ekspansji szowinizmu rosyjskiego i odejściu od norm Leninowskiej polityki narodowościowej. Władze zareagowały po ukazaniu się eseju w Niemczech Zachodnich. Sekwencja następujących po sobie wydarzeń wpisała się w dobrze znany z lat 60. i 70. schemat: w 1969 r. padł wniosek o wykluczeniu autora Internacjonalizmu… ze Związku Pisarzy, autor Rusyfikacji 26 grudnia publicznie się pokajał i w Związku pozostał; lata 1970-1972 upłynęły pod znakiem przesłuchań, rewizji i jednak utraty członkostwa (1972) w Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy; w 1973 r. Iwan Mychajłowycz został skazany na 5 lat pozbawienia wolności i 5 lat zesłania, ale też niemal natychmiast go ułaskawiono, ponieważ okazało się, że jest chory na gruźlicę, że stanął w jego obronie Mykoła Łukasz i że sam zainteresowany 9 listopada 1973 r. złożył rytualną samokrytykę na łamach „Litieraturnej Ukrainy”. Obecnie Iwan Dziuba zajmuje się wyłącznie pracą naukową.

Dżugaszwili Jakow (1907-1943) – syn Josifa Stalina i Jekatieriny Swanidze (1885-1907), jego pierwszej żony. Po przedwczesnej śmierci matki dziewięciomiesięcznym dzieckiem zaopiekowali się krewni w Tbilisie, ojciec nie zawracał sobie  nim głowy (później okazało się, że nie miał też serca do niego) – walczył z caratem o lepszą Rosję. Już w Moskwie Jakow ukończył szkołę średnią i Wojskową Akademię Artyleryjską. W czasie drugiej wojny światowej lejtnat (porucznik) Dżugaszwili został wzięty do niewoli pod Witebskiem (16 lipca 1941 r.) i trafił do obozu w Hammelburgu (potem była jeszcze Lubeka i na koniec Sachsenhausen). A ponieważ poddanie się czerwonoarmisty było traktowane jak zdrada, to Stalin rozkazał aresztować żonę Jakowa (baletnicę Julię Melcer, 1911-1968), którą zwolniono dopiero po dwóch latach. Niemcy podobno nie od razu zorientowali się, kim tak naprawdę jest lejtnant Dżugaszwili. Doniósł jeden z towarzyszy niedoli syna Stalina. Niemcy rozpętali oczywiście kampanię propagandową (np. w ulotkach rozrzucanych na linii fronta zachęcali Rosjan, by poszli w ślady Jakowa), zaproponowali też jeńcowi nr 1 współpracę. Ten odmówił. Następnie próbowali go wymienić na feldmarszałka von Paulusa wziętego do niewoli pod Stalingradem. Stalin, jak głosi legenda, miał powiedzieć, że nie wymienia marszałków na lejtnantów. 14 kwietnia 1943 r. Jakow Dżugaszwili zginął, kiedy rzucił się na otaczające obóz druty pod napięciem. To było samobójstwo. Sekcja zwłok wykazała, że przyczyną zgonu było porażenie prądem. Kula wystrzelona przez Rottenführera SS Konrada Hafricha trafiła w głowę nieżyjącego już lejtnanta Armii Czerwonej. Zwłoki spalono w krematorium obozowym.

Eisenstein Siergiej (1898-1948) – rosyjski reżyser, który zrewolucjonizował język filmu (Pancernik „Potiomkin” / Bronienosiec „Potiomkin”, 1925; Październik / Oktiabr’, 1927; Aleksander Newski / Aleksandr Niewskij, 1938; Iwan Groźny / Iwan Groznyj, 1944-1946), mistrz montażu (wprowadził pojęcie „montażu intelektualnego”), scenarzysta, teoretyk sztuki, dwukrotny laureat Nagrody Stalinowskiej (1941, 1946). Jak wielu innych przedstawicieli awangardy radzieckiej lat 20. został wprzęgnięty do rydwanu Stalina, swojego mecenasa, pierwszego recenzenta i cenzora. Do antologii kina światowego powinny, moim zdaniem, trafić co najmniej dwie sceny z filmów Eisensteina: odesskie schody (i ten dziecięcy wózek) z Potiomkina i bitwa na jeziorze Pejpus (tzw. bitwa na lodzie, lodowe pobojowisko) z Aleksandra Newskiego.

Erenburg Ilia (1891-1967) – rosyjski poeta (Modlitwa za Rosję / Молитва о России, 1918) i prozaik (Niezwykłe przygody Julio Jurenito i jego uczniów / Необычайные похождения Хулио Хуренито и его учеников, 1922; Burzliwe życie Lejzorka Rojtszwańca / Бурная жизнь ЛазикаРойтшванеца, 1928; Dzień wtóry / День второй, 1934; Jednym tchem / Не переводя дыхания, 1935; Odwilż / Оттепель, 1954). Funkcjonował w rzeczywistości radzieckiej na dość dziwnych zasadach (częste pobyty za granicą, pozory niezależności), co już w latach 20.-30. budziło skrajne emocje. Prawdopodobnie przypadła mu w udziale rola posłańca nowej rzeczywistości w kręgach intelektualistów zachodnich. W połowie lat 30. zaczął płacić wysoką cenę i za prawo do paszportu, i za niepoprawną ideologicznie prozę satyryczną z lat 20. W ramach ekspiacji pisał teraz powieści produkcyjne (Dzień wtóry, Jednym tchem), a po wojnie „dał się poznać jako autor panegirycznych tekstów poświęconych Stalinowi” (Piotr Fast) i został etatowym obrońcą pokoju (właściwie: Pokoju). Sądzę jednak, że mimo swojego serwilizmu musiał się czuć nieco obco w stalinowskiej Rosji i łatwiej niż inni pisarze zrozumiał potrzebę zmian po śmierci Iosifa Wissarionowicza. To w końcu dzięki Erenburgowi odwilż przestała się kojarzyć wyłącznie z prognozami pogody.

Fadiejew Aleksandr (1901-1956) – prozaik rosyjski (Klęska, Młoda gwardia). Wieloletni sekretarz generalny Związku Pisarzy Radzieckich. Ślepo oddany Stalinowi. Popełnił samobójstwo po XX Zjeździe KPZR. Światopełk-Mirski skrytykował powieść Ostatni z Udehe. 

Fedecki Ziemowit (1923-2009) – slawista, współtwórca Studenckiego Teatru Satyryków (STS), tłumacz literatury francuskiej i rosyjskiej (przełożył na polski teksty Isaaka Babla, Michaiła Bułhakowa, Mariny Cwietajewej, Siergieja Jesienina, Aleksandra Kuprina, Bułata Okudżawy, Borisa Pasternaka, Jurija Trifonowa, Jurija Tynianowa, Władimira Wysockiego, Nikołaja Zabołockiego). 

Fefer Icek [Icyk] (1900-1952) – poeta opiewający w jidysz wielkość budownictwa socjalistycznego, czołowa postać Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Po powrocie z USA (1943 r.), gdzie kwestował z Salomonem Michoelsem na rzecz Armii Czerwonej, został zwerbowany przez bezpiekę (dość regularnie spotykał się z Berią). W 1944 r. był jednym z autorów listu do Stalina z prośbą o przekształcenie Krymu w autonomiczną republikę żydowską (Michoels miałby zostać prezydentem, a Fefer – ministrem spraw zagranicznych). Został aresztowany w grudniu 1948 r. Śledztwo na Łubiance trwało cztery lata z łatwym do przewidzenia finałem – wyrok skazujący, kara śmierci, rozstrzelanie.

Feltrinelli Giangiacomo (1926-1972) – włoski wydawca (w 1954 r. założył Giangiacomo Feltrinelli Editore) i polityk (członek Komunistycznej Partii Włoch). Z jednego chociażby tylko powodu zasługuje na naszą pamięć – publikacji przemyconego z Rosji Doktora Żywago Pasternaka (za co zresztą został usunięty z partii). Po śmierci Ernesta Che Guevary jego poglądy gwałtowanie się radykalizują i Feltrinelli próbuje tworzyć – wzorowane na Czerwonych Brygadach – oddziały partyzantki miejskiej. Według oficjalnej wersji, zginął podczas nieudanej próby wysadzenia słupa linii wysokiego napięcia nieopodal Mediolanu.

Feniks-61, Feniks-66 – samizdatowskie almanachy zredagowane (pierwszy w 1961 r., drugi pięć lat później), przepisane w kilku egzemplarzach na maszynie i rozpowszechniane przez znanego dysydenta Jurija Gałanskowa (1939-1972, zmarł w łagrze). Wspomniany przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego artykuł (znany też jako Testament akademika Vargi) został napisany przez profesora Uniwersytetu Moskiewskiego Giennadija Pospiełowa (1899-1992) – autora wielu nie budzących zachwytu prac z teorii literatury - który z oczywistych powodów pragnął pozostać nieznany czytelnikom z Łubianki i dlatego uciekł się do mistyfikacji. Jenő Vardze, znanemu ekonomiście węgierskiego pochodzenia, już nic nie groziło – zmarł w 1964 r.

Fet Afanasij (1820-1892) – rosyjski poeta (Liryczny рanteon / Лирический пантеон, 1840; Ognie wieczorne / Вечерние огни, 1883, 1885, 1888, 1891) i tłumacz (m.in. Goethego, Kanta, Schopenhauera). Początkowo był postrzegany jako epigon romantyzmu (dodawano niekiedy: utalentowany), ale dopiero dekadenci i symboliści docenili impresjonizm jego liryki i wierność kanonom czystej sztuki: „Szept, słowiczy trel, kląskanie, / Nieśmiałe westchnienia, / Srebra blask i pulsowanie / Sennego strumienia” (1850, tłum. S. Pollak).

Fiedin Konstantin (1892-1977) – rosyjski prozaik (Miasta i lata). W latach 1959-1971 był przewodniczącym („pierwszym sekretarzem”) Związku Pisarzy Radzieckich. 

Filippow Boris (właśc. Filistinski, 1905-1991) – pisarz, wydawca, wykładowca uniwersytecki i – jak dodają niemal wszystkie kompendia – kolaborant. W 1927 roku spędził w areszcie 2 miesiące, w 1936 roku został powtórnie aresztowany i skazany na 5 lat łagrów. Po uwolnieniu (1941) zamieszkał w Wielkim Nowogrodzie. Gdy miasto znalazło się pod okupacją niemiecką, wstąpił do policji. Podobno – czemu zawsze zaprzeczał - osobiście zastrzelił 150 osób. Pod koniec wojny znalazł się w Monachium. W 1946 roku uczestniczył w narodzinach pisma emigracyjnego „Grani”. Cztery lata później osiadł w USA (początkowo Nowy Jork, następnie Waszyngton) i poświęcił się przede wszystkim pracy naukowej. To jemu i Glebowi Struve zawdzięczamy opracowanie i wydanie tekstów autorów znajdujących się na indeksie w ZSRR (m.in. Achmatowej, Mandelsztama, Pasternaka). W 1995 roku został zrehabilitowany przez prokuraturę petersburską.

Fonfizina Natalia (1803-1869) – wieloletnia korespondentka Dostojewskiego, żona dekabrysty, która wyruszyła na Syberię w ślad za skazanym na katorgę mężem. Po złagodzeniu kary Fonwizinowie na miejsce zesłania wybrali ostatecznie Tobolsk (1838). W 1850 r. do tamtejszego więzienia dotarli pietraszewcy i pani Natalia (albo, jeśli ktoś chciałby pozostać w rosyjskich klimatach: Natalia Dmitrijewna) uzyskała zgodę na widzenie z nimi. Tak zawarła znajomość z późniejszym autorem Biednych ludzi. Trzy lata później Fonfizinowie wyjechali do Moskwy.

Frioux Claude (1932-2017) – francuski rusycysta (Vie et oeuvre de Youri Solntsev), sowietolog, tłumacz. Wykładał na uniwersytetach w Rennes i w Paryżu (Paris VIII).

Fundacja im. Aleksandra Hercena (1969-1998) – organizacja non-profit utworzona w Amsterdamie z inicjatywy historyka Jana Willema Bezemera (Uniwersytet w Amsterdamie), slawisty Karla van het Reve (Uniwersytet w Lejdzie) i politologa Petera Reddaway’a (George Washington University). Fundacja wspierała publikację tekstów, które nie mogły się ukazać w ZSRR i funcjonowały wyłącznie w samizdacie (m.in. Amalrika, Marczenki, Sacharowa, Sołżenicyna).

Fundacja Pokojowa Bertranda Russella została założona w 1963 r. Wspiera działalność tzw. Trybunału Russella. Wśród pierwszych sponsorów Fundacji znaleźli się m.in. królowa Belgów Elżbieta Gabriela Bawarska, premier Indii Jawaharlal Nehru oraz nobliści Max Born i Linus Carl Pauling.

Furcewa Jekatierina (1910-1974) – sekretarz KC KPZR, minister kultury ZSRR (1960-1974). Jedyna kobieta w dziejach ZSRR, która zaszła tak wysoko w hierarchii partyjno-państwowej. Nazywano ją Katarzyną III. Była typowym, twardogłowym aparatczykiem partyjnym. W ostatnich latach życia cierpiała na alkoholizm. Zmarła w nie do końca wyjaśnionych  okolicznościach (prawdopodobnie samobójstwo, oficjalnie: niewydolność układu krążenia). Na fali postsowieckiej nostalgii (но☭альгия) wyprodukowano serial Furcewa (2011).

Fyvel Tosco (właśc. Raphael Joseph Fyvel, 1907-1985) – urodził się w Niemczech (Kolonia) w rodzinie żydowskiej (matka pochodziła z Białorusi, ojciec z Moraw). W latach 1936-1937 był w Palestynie współpracownikiem Goldy Meir. Ważną rolę w jego życiu odegrał George Orwell, którego poznał w roku 1940. W czasie wojny był pracownikiem kontrwywiadu brytyjskiego.

Gabaj Ilja (1935-1973) – rosyjski poeta, nauczyciel, dysydent. 5 grudnia 1965 r. (to był Dzień Konstytucji ZSRR) na Placu Puszkina w Moskwie uczestniczył w pierwszej powojennej demonstracji politycznej. Zebrani żądali jawnego procesu Siniawskiego i Daniela. Były też plakaty: „Szanujcie Konstytucję Radziecką”. Potem były kolejne manifestacje, listy otwarte, proklamacje, redagowanie założonej przez Natalię Gorbaniewską „Kroniki Wydarzeń Bieżących” („Chronika tiekuszczich sobytij”). Były też zatrzymania, przesłuchania, groźby, rewizje. W 1969 roku został aresztowany i kilka miesięcy później (w styczniu 1970 r.) skazany na 3 lata łagrów. Jednak nieoczekiwanie już w maju 1972 roku został zwolniony. Tak naprawdę zwolniony z życia – jakby powiedział Waldemar Krzystek. Gabaj nie mógł znaleźć pracy, nawróceni przez KGB grzesznicy Jakir i Krasin wymieniali jego nazwisko w gronie najpoważniejszych wrogów ludu, a to zapowiadało kolejne aresztowanie. 20 października 1973 roku osaczony przez totalitarne zmory poeta wyskoczył z balkonu swojego moskiewskiego mieszkania.

Gagarin Jurij (1934-1968) – rosyjski lotnik, kosmonauta. Pierwszy człowiek w kosmosie (12 kwietnia 1961 r., 108 minut). Dzięki niemu spełnił się Soviet Dream. Został chyba pierwszym radzieckim celebrytą. Zapłacił za to alkoholizmem. Zginął w katastrofie myśliwca MIG-15.

Galicz Aleksandr (właśc. Ginzburg, 1918-1977) – rosyjski dramaturg (Tu mówi Tajmyr, 1948), prozaik (Próba generalna, 1974), scenarzysta, poeta (tomiki wierszy: Pieśni, Frankfurt nad Menem 1969; Kiedy powrócę, 1977, publ. 1989), pieśniarz (w Rosji dorównujący sławą Okudżawie czy Wysockiemu, w Polsce prawie nieznany). Wyemigrował w 1974 r. Współpracował z Radiem Swoboda. Zmarł w Paryżu.

Gałanskow Jurij (1939-1972) – dysydent, jeden z pionierów samizdatu, poeta (poematy Czełowieczeskij manifiest / Manifest ludzki, tłum. Piotr Mitzner i Proletarii wsiech stran, sojedieniajties’ / Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się). W Dniu Konstytucji ZSRR (5 grudnia) zorganizował dwukrotnie (1965, 1966) na Placu Puszkina w Moskwie wiece protestu przeciwko „antykonstytucyjnej polityce władz”. Jako zdeklarowany pacyfista, samotnie demonstrował 10 czerwca 1965 roku przed ambasadą USA, protestując przeciwko amerykańskiej interwencji zbrojnej w Dominikanie. W artykule wstępnym do drugiego numeru samizdatowskiego almanachu „Feniks” (albo: „Feniks-66”) – adresowanym do władz – sformułował zdania, które weszły do historii ruchu dysydenckiego w ZSRR: „Możecie wygrać tę bitwę, ale mimo wszystko przegracie tę wojnę. Wojnę o demokrację w Rosji”. Na początku 1967 roku został aresztowany (trafił do znanego więzienia Lefortowo) i po rocznym śledztwie skazany w „Procesie czworga” (poza Gałanskowem Aleksandr Ginzburg, Wiera Łaszkowa i Aleksiej Dobrowolski) na siedem lat łagrów o zaostrzonym rygorze. Tam kilkakrotnie podejmował głodówkę, stawał w obronie innych więźniów politycznych. 18 października 1972 roku przeszedł operację wrzodu dwunastnicy w szpitalu obozowym, po której kilkanaście dni później zmarł.

Gatto Ettore Lo (1890-1982) – włoski literaturoznawca, tłumacz, slawista (Storia della letteratura russa, Storia della Russia, Storia del teatro russo, La letteratura russa moderna).

German Jurij (1910-1967) – rosyjski prozaik (Odpowiadam za wszystko).

Gierasimow – z eseju Gustawa Herlinga-Grudzińskiego wynika, że jest to prawdopodobnie malarz, który zmarł między marcem roku 1953 („[…] Stalin pociągnął za sobą do grobu Gierasimowa”), a majem roku 1956 (wtedy zostały napisane Roztopy). Ulubiony malarz Stalina Aleksandr Michajłowicz Gierasimow – autor kanonicznych portretów generalissimusa - zmarł kilka lat później (1963), podobnie Siergiej Wasiljewicz Gierasimow (zm. 1964) – nawrócony na socrealizm impresjonista i kubista.

Gierczuk Jurij (1926-2014) – rosyjski teoretyk, historyk i krytyk sztuki (Żywe rzeczy, Artystyczna struktura książki, Radziecka grafika książkowa, Artystyczne światy książki, Co to jest ornament). Zasłużony Działacz Sztuk Federacji Rosyjskiej. W końcu stycznia 1966 r. mieszkał w Moskwie po sąsiedzku z Mienikierem (Rublowskoje szosse 93, korpus. 1, m. 8). W tym czasie (lata 1962-1967) kierował działem w czasopiśmie „Diekoratiwnoje iskusstwo”. W 1968 r. został zatrudniony w Instytucie Historii i Teorii Architektury. Jak wspomniał w rozmowie z Wiktorem Szenderowiczem (20 stycznia 2008 r., Radio Swoboda), list w obronie Siniawskiego i Daniela nie pociągnął jeszcze za sobą żadnych przykrych konsekwencji. 

Ginzburg Aleksandr (1936-2002) – rosyjski dziennikarz, dysydent. W 1959 r. zaczął rozpowszechniać w samizdacie pierwszy numer almanachu „Sintaksis” (do tego tytułu nawiązał Siniawski w Paryżu), dwa kolejne pojawiły się w roku następnym. Zredagował Białą księgę w sprawie A. Siniawskiego i J. Daniela. W latach 60. i 70. był kilkakrotnie więziony i skazywany na łagry. W 1979 r. wraz z kilkoma innymi więźniami politycznymi został wymieniony przez Amerykanów na dwóch szpiegów radzieckich. Początkowo mieszkał w USA, a następnie we Francji. Współpracował z cenionymi pismami emigracyjnymi („Kontinient”, „Russkaja mysl”). Zmarł w Paryżu i został pochowany na cmentarzu Père-Lachaise. Do końca życia nie nauczył się francuskiego (a Sołżenicyn – angielskiego, a Wojnowicz - niemieckiego). „Żył tylko Rosją” – czytamy w nekrologu. 

Gippius Zinaida (pseudonim: Anton Krajnij, 1869-1945) – dekadentka i symbolistka rosyjska (tomik poetycki: Wiersze zebrane. 1889-1903 / Собрание стихов. 1889-1903, 1904; zbiorek opowiadań: Nowi ludzie / Новые люди, 1896; Diabelska lalka / Чертова кукла, 1911; dramat: Zielony pierścień / Зеленое кольцо, 1916). Opuściła Rosję, wraz z mężem  (Dmitrijem Mierieżkowskim), pod koniec  1919 r.

Gletkin i Rubaszow – postacie z powieści Arthura Koestlera (1905-1983) Ciemność w południe (1940).

Gliksman Jerzy (1902-1958) – członek Bundu, warszawski adwokat, który w roku 1935 oglądał Gułag jako gość manipulowany przez propagandę radziecką, a w czasie wojny – już jako zek – poznał każdy krąg tego piekła. Jego wspomnienia Tell the West (1948) były prawdopodobnie pierwszą książką o łagrach, która ukazała się w Stanach Zjednoczonych. O Gliksmanie pisała m.in. Anne Applebaum w monografii Gułag. 

Gładilin Anatolij (1935-2018) – pisarz rosyjski. Debiutował w roku 1956. Jego wczesna twórczość (np. Kronika czasów Wiktora Podgórskiego / Chronika wriemion Wiktora Podgurskogo, 1956) zapoczątkowała niezwykle popularny na przełomie lat 50. i 60. nurt tzw. prozy młodzieżowej. Był powszechnie uważany za wschodzącą gwiazdę (post)odwilżowej literatury rosyjskiej. Pisał chętnie i dużo. Chyba za dużo. W 1962 r. ukazała się Wieczna delegacja (Wiecznaja komandirowka) – wzruszająca opowieść o pracy kontrwywiadu radzieckiego, w 1970 r. Ewangelia według Robespierre’a (Jewangielije ot Robespjera, w ramach serii Płomienni Rewolucjoniści). Na szczęście po drodze był proces Siniawskiego i Daniela, który wstrząsnął Gładilinem i nie pozwolił mu zostać prawdziwym pisarzem radzieckim. W 1972 r. we Frankfurcie nad Menem opublikował Prognozę na jutro (Prognoz na zawtra), a cztery lata później wiadome służby z właściwą sobie delikatnością zasugerowały pisarzowi opuszczenie kraju. Na emigracji (zamieszkał w Paryżu) współpracował z Radiem „Swoboda” (pracownicy sekcji rosyjskiej trafili do autobiograficznej powieści Zabił mnie łajdak Pell / Mienia ubił  skotina Piełł, 1991) i z Deutsche Welle. Na przypomnienie załugują: antyutopia Francuska Socjalistyczna Republika Radziecka (Francuzskaja Sowietskaja Socjalisticzeskaja Riespublika, 1985), Cień jeźdźca (Tien’ wsadnika, 2000) i Ulica generałów. Próba wspomnień (Ulica gienierałow. Popytka miemuarow, 2008).

Gławlit – na mocy dekretu Rady Komisarzy Ludowych z 6 czerwca 1922 roku utworzono Główny Urząd do Spraw Literatury i Wydawnictw (Gławnoje uprawlenije po diełam litieratury i izdatielstw), który przez dziesięciolecia swojej działalności zdobędzie smutny rozgłos jako Gławlit. Był to oczywiście urząd cenzury, ale zgodnie z zasadami obowiązującymi w nowomowie (słynne Orwellowskie Ministerstwo Miłości w 1984) – nie nazywania rzeczy po imieniu - posłużono się etykietą zastępczą. Gławlit został zlikwidowany – to słowo w realiach rosyjskich zawsze brzmi dwuznacznie - 25 października 1991 roku.

Głazow Grigorij (właśc. Głaz, 1925-?) – poeta (Echo, 1958) i prozaik rosyjski / ukraiński (sytuowany najczęściej w nurcie prozy fantastycznej / SF: Głosy za ścianą / Gołosa za stienoj, 1984). Na jednej ze stron znalazłem enigmatyczną informację: „Uszoł iz żyzni” (dosł.: „Odszedł z życia”, http://nekrassov-viktor.com/AboutOfVPN/Nekrasov-Glazov%20Grigoriy.aspx), na innych – jest jeszcze wciąż po tej stronie.

Głazow Jurij (1929-1998) – rosyjski uczony (orientalista, specjalizował się w języku tamilskim), dysydent. W drugiej połowie lat 60. zaczyna być kojarzony z ruchem obrońców praw człowieka (jego nazwisko pojawia się wśród sygnatariuszy listów otwartych). Zaangażowanie w działalność antyreżimową przypłacił utratą pracy w AN ZSRR. W 1972 r. wyemigrował do Kanady. Pracował na Katedrze Slawistyki w Dalhousie University. W latach 80. opublikował dwie książki: The Russian Mind since Stalin’s Death (1985), To be or not to be in the Party (1988).

Gniedin Jewgienij (1898-1983) – radziecki dziennikarz, dyplomata (1935-1937 – pierwszy sekretarz ambasay ZSRR w Berlinie), przez kilkanaście lat więzień Łubianki, Lefortowa i Gułagu (1939-1949), zesłaniec (Kazachstan, 1949-1955), dysydent (Katastrofa i drugie narodziny / Katastrofa i wtoroje rożdienije, Amsterdam 1977; Wyjście z labiryntu / Wychod iż łabirinta, Nowy Jork 1982), przyjaciel Andrieja Sacharowa.

Gogol Nikołaj (1809-1852) – rosyjski prozaik (Wieczory na futorze koło Dikańki, Mirgorod, Martwe dusze) i dramaturg (Rewizor). 

Goldstücker  Edward [Eduard] (1913-2000) - literaturoznawca czeski pochodzenia żydowskiego. Studiował germanistykę na Uniwersytecie Karola. Jako dwudziestolatek został członkiem KPCz. W 1939 r., po utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw, wyemigrował wraz z żoną do Wielkiej Brytanii. Członkowie jego najbliższej rodziny (m.in. matka) – jak podaje The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe – znaleźli sie wśród ofiar Holocaustu. Po wojnie powrócił do kraju i przez kilka lat (1948-1951) był ambasadorem w Izraelu. Pod koniec 1951 r. znalazł sie w gronie aresztowanych w sprawie Rudolfa Slánskiego. Torturowany w trakcie przesłuchań Goldstücker spędził półtora roku w więziennej izolatce, a następnie został skazany na ciężkie roboty w kopalni uranu. Po zwolnieniu (grudzień 1955) podjął pracę na Uniwersytecie Karola jako wykładowca literatury niemieckiej. W czasie Praskiej Wiosny był przewodniczącym Związku Pisarzy Czechosłowackich i po sierpniowej inwazji wojsk Układu Warszawskiego (1968) powtórnie zdecydował sie na emigrację. Tym razem wpływ na podjecie takie decyzji miały również nasilające się w tym czasie – podobnie jak w Polsce - nastroje antysemickie. Do kraju wrócił w 1991 r. i był mocno rozczarowany kapitalizmem w jego praskim wygnaniu. Zarówno w Czechosłowacji (a później w Republice Czeskiej), jak i w Wielkiej Brytanii był powszechnie uznawany za jednego z najlepszych znawców twórczości Kafki. To podobno on jest autorem najpopularniejszego hasła Praskiej Wiosny: „Socjalizm z ludzką twarzą”.

Gołomsztok Igor (1929-2017) – rosyjski / angielski historyk sztuki (Sztuka totalitarna, Sztuka awangardy w portretach jej przedstawicieli w Europie i Ameryce, Sztuka angielska od Hansa Holbeina do Damiena Hirsta). Po ukończeniu studiów pracował m.in. w Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina, we Wszechzwiązkowym Instytucie Naukowo-Badawczym Estetyki Technicznej i na Uniwersytecie Moskiewskim. Po procesie Siniawskiego i Daniela został skazany na 6 miesięcy robót przymusowych. W 1972 r. – po zapłaceniu 32 000 dolarów (na tyle wyceniono koszt edukacji jego i żony; historyk sztuki zarabiał wówczas 100 rubli, więc przeprowadzono zbiórkę pieniędzy w Moskwie i w Londynie „na wykupienie Gołomsztoka”) - wyemigrował do Wielkiej Brytanii. Wykładał na kilku uczelniach angielskich i szkockich oraz współpracował z BBC. Mieszka w Londynie.

Gonczarow Iwan (1812-1891) - prozaik rosyjski (Zwykła historia 1847, Obłomow 1859, Urwisko 1869).

Gorbaczow Michaił (1931) – polityk radziecki / rosyjski niekochany przez Rosjan (bo skradł im taki piękny kraj i sprzedał za judaszowe srebrniki Zachodowi); ostatni sekretarz generalny KPZR (1985-1991); przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR (1989-1990); pierwszy (i ostatni) prezydent ZSRR (1990-1991); noblista (Pokojowa Nagroda Nobla, 1990), pierwszy przywódca radziecki, który przed całym światem ujawnił, że ma żonę (Raisa Gorbaczowa, 1932-1999, którą kołtunski Homo Sovieticus darzył jeszcze większą nienawiścią niż jej męża). To za czasów tego genseka i prezydenta zakończyła się interwencja w Afganistanie (1989), upadł Mur Berliński (1989), Rosjanie wzięli na siebie odpowiedzialność za zbrodnię katyńską (oświadczenie TASS z 13 kwietnia 1990 r.), rozwiązano Układ Warszawski (1991), wojska radzieckie opuściły tzw. kraje socjalistyczne (z Polski ostatni żołnierze wyjechali 18 września 1993 r.). W ostatnich latach Gorbaczow dorabiał do kiepskiej, jak mniemam, emerytury udziałem w reklamach Pizzy Hut, Louisa Vuittona i Austriackich Kolei Państwowych ÖBB.

Gorbaniewska Natalia (1936-2013) – rosyjska poetka (tomiki: Wiersze, Frankfurt nad Menem 1969; Drewniany anioł, 1982; Zachmurzenie zmienne, 1985; Ostatnie wiersze tamtego wieku, 2001; Herbaciana róża, 2006),  eseistka (Dwunasta w południe. Sprawa demonstracji w dniu 25 sierpnia 1968 roku na placu Czerwonym, Frankfurt nad Menem 1970), tłumaczka, dysydentka. Już od początku lat 60. jej nazwisko było kojarzone z samizdatem i kulturą niezależną. W sierpniu 1968 r. protestowała na placu Czerwonym przeciwko wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji (przez świadków została zapamiętana jako „kobieta z wózkiem” – trzy miesiące wcześniej urodziła syna). Aresztowano ją pod koniec roku 1969. Dyspozycyjni psychiatrzy z Centralnego Instytutu Psychiatrii Sądowej im. W. Serbskiego zdiagnozowali „schizofrenię bezobjawową” i Gorbaniewska ponad dwa lata była przetrzymywana w szpitalu psychiatrycznym. W 1975 r. wyemigrowała do Francji. Współpracowała z pismem Maksimowa „Kontinient”, z Radiem Swoboda, z paryską (wtedy) gazetą „Russkaja myśl”. Często powtarzała, iż od wielu już lat jest zakochana w Polsce (zna polski, dużo tłumaczy – w 2012 r. pojawił się Mój Miłosz) i jest to – jak wszystko na to wskazuje - miłość z wzajemnością (w Polsce regularnie ukazują się przekłady jej poezji, w 2005 r. otrzymała obywatelstwo polskie, w 2008 r. została doktorem honoris causa lubelskiego UMCS, była członkiem redakcji miesięcznika „Nowaja Polsza” i niezmienną przewodniczącą jury przyznającego wrocławskie nagrody Angelusa).

Gorbatow Aleksandr (1891-1973) – oficer radziecki (generał armii), bohater Związku Radzieckiego (1945). W czasie pierwszej wojnie światowej został awansowany na podoficera i nagrodzony Krzyżem Zasługi Wojskowego Orderu Świetego Jerzego. W czasie wojny domowej walczył po stronie czerwonych, w połowie lat 30. został mianowany kombrigiem (skrót od komandir brigady / dowódca brygady, odpowiednik generała brygady). W 1938 r. został aresztowany i skazany (1939) na 15 lat łagrów (była Kołyma, był szkorbut). Jednak już w 1941 r. zwolniono go i przywrócono do służby w Armii Czerwonej. Po wojnie był przez jakiś czas komendantem okupowanego Berlina. Autor wspomnień Lata i wojny (Gody i wojny, 1965), w których jako jeden z pierwszych w ZSRR pisał o represjach lat 30.

Gorbatow Boris (1908-1954) – nie wiedziałem, jak go przedstawić, ale Wikipedia mnie wyręczyła: „russkij sowietskij pisatiel” („rosyjski pisarz radziecki”), dwukrotny laureat Nagrody Stalinowskiej. W ZSRR był szczególnie chwalony za publicystykę z lat wojny (Listy do towarzysza / Pis’ma k towariszczu, 1941-1944).

Gorki Maksim (właśc. Aleksiej Pieszkow, 1868-1936) – rosyjski prozaik (Foma Gordiejew / Фома Гордеев, 1899; Artamonow i synowie / ДелоАртамоновых; 1925) i dramaturg (Mieszczanie /Мещане, 1901; Letnicy / Дачники, 1904; Barbarzyńcy / Варвары, 1905). Typowy self-made man. Rozgłos i status gwiazdy przyniosły mu neoromantyczne opowiadania z życia włóczęgów (tzw. bosiaków). Po okresie zauroczenia nietzscheanizmem (Na dnie / На дне, 1902), nadszedł czas na wielkie uczucie do socjalizmu (Matka / Мать, 1906;  członkostwo w partii bolszewickiej). Jednak przewrót październikowy wywołał w nim wiele wątpliwości i Gorki opuścił Rosję (1921 r.). Pod koniec lat 20. odwiedził kilkakrotnie kraj, a w 1932 roku – już jako apologeta Stalina - powrócił na stałe. Był jednym z akuszerów realizmu socjalistycznego. W nagrodę został pierwszym przewodniczącym utworzonego w 1934 r. Związku Pisarzy Radzieckich.

Grani – kwartalnik emigracyjny („Czasopismo literatury, sztuki, nauki i myśli społeczno-politycznej”) założony we Frankfurcie nad Menem (1946) przez środowisko związane z tzw. drugą falą emigracji rosyjskiej (I – pierwsze lata po przewrocie bolszewickim w 1917 roku, II – lata drugiej wojny światowej, III – lata 60.-80.). Pierwszym redaktorem naczelnym był Jewgienij Romanow. W „Graniach” ukazały się m.in. teksty Andrieja Płatonowa, Jewgienija Zamiatina, Michaiła Bułhakowa (Psie serce). W roku 1991 redakcja przeniosła się do Moskwy. Dziesięciotysięczny niegdyś nakład (1992) zmalał do obecnych 750 egzemplarzy. W 2004 r. ukazał się pierwszy numer kwartalnika „Nowyje grani” (http://www.noviyegrani.com/), który nie ma nic wspólnego z frankfurcko-moskiewskimi „Graniami” (http://www.jgrani.org/).

Graszi Aszot (1910-1973) – ormiański poeta.

Gribojedow Aleksandr (1795-1829) – rosyjski dramaturg i dyplomata. Kojarzony jest wyłącznie jako autor jednej sztuki – komedii Mądremu biada (Gorie ot uma, 1824). Zginął tragicznie w Teheranie – rozwścieczony tłum Persów zaatakował pracowników misji rosyjskiej i niemal wszystkich wymordował. Ramoty sprzed dwustu lat prawie już nikt nie czyta, ale dzięki Bułhakowowi wszyscy pamiętają o „domu Gribojedowa”, a miłośnicy prozy Głowackiego wiedzą z Polowania na muchy, że nie zawsze wypada żartować z Gribojedowa.

Grigorenko Piotr (Petro Hryhorenko, 1907-1987) – generał-major Armii Radzieckiej (1959-1964), dysydent (członek Moskiewskiej Grupy Helsińskiej). Opowieść o tym, jak generał został szeregowcem należy zacząć od konferencji partyjnej w Moskwie (7 września 1961 r.), na której Hryhorenko zadał pytanie (z tych retorycznych): „Czy zrobiono wszystko, żeby kult jednostki się nie potórzył?”. Jego wystąpienie wywołało oburzenie, ale wątpiący nie złożył samokrytyki i po jakimś czasie skierował list do komunistów moskiewskich, w którym napisał wprost „o nierozumnej i często szkodliwej działalności Chruszczowa i jego otoczenia”. W odpowiedzi wysłano go ze stolicy na Daleki Wschód. Tam Hryhorenko założył (1963) Związek Walki o Odrodzenie Leninizmu (Sojuz bor’by za wozrożdienije leninizma) liczący trzynastu członków. W lutym 1964 roku został aresztowany i przewieziony do Moskwy. Z Łubianki trafił do Centralnego Instytutu Psychiatrii Sądowej im. W. Serbskiego, gdzie zgodnie z oczekiwaniami stwierdzono, że więzień jest chory psychicznie. Został więc zdegradowany i przewieziony do specpsychuszki w Leningradzie. W 1965 r. uznano, że jest zdrowy, ale o odzyskaniu stopnia oficerskiego i powrocie do wojska nie było już mowy. Pracował dorywczo – był portierem, ładowaczem w sklepie warzywnym. Tak armia straciła generała, a ruch dysydencki zyskał nowego charyzmatycznego bojownika, którego nazwisko stało się symbolem Rosji niepokornej. W 1977 roku Hryhorenko uzyskał zgodę na wyjazd do USA (operacja, spotkanie z synem). Do kraju już nie mógł powrócić, ponieważ został pozbawiony obywatelstwa radzieckiego. Ze wzgledów patriotycznych -  „Nie mogę wykładać dla swego wroga” - odrzucił propozycję prowadzenia zajęć w West Point.

Grigoriew Apołłon (1822-1864) – rosyjski poeta, krytyk literacki i tłumacz. Wraz m.in. z Fiodorem Dostojewskim uważany jest powszechnie za twórcę teorii poczwiennictwa, czyli wyrastającej z słowianofilstwa idei głoszącej potrzebę powrotu – zapatrzonej w cywilizację zachodnią - inteligencji do poczwy (dosł. gleby), do źródeł rosyjskości pielęgnowanych przez prosty, prawosławny lud. Jednak prawdziwą sławę zawdzięczał Grigoriew niektórym swoim tekstom, do których komponowano muzykę i wykonywano przy akompaniamencie gitary. Jego chwytające za serce, sierdceszczipatielnyje, romanse śpiewa do dziś cała Rosja (np. te o incipitach: O, gowori chot’ ty so mnoj, Podruga siemistrunnaja!.., Dwie gitary, zazwieniew, Żałobno zanyli…). Swoją miłość do taborów i bohemy przypłacił ten spóźniony romantyk alkoholizmem i przedwczesną śmiercią.

Gruzdiew Ilja (1892-1960) – rosyjski pisarz i literaturoznawca, w latach 20. członek grupy literackiej Bractwo Serafina (Sierapionowy brat’ja). Autor trzech książek poświęconych Gorkiemu: Życie i przygody Maksima Gorkiego (Żyzn’ i prikluczenija Maksima Gor’kogo, 1926), Gorki (Gor’kij, 1946), Gorki (Gor’kij, 1958).

Gumilow Lew (1912-1992) – wybitny rosyjski orientalista, historyk, etnolog (Dzieje dawnych Turków, Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Etnogeneza i biosfera Ziemi). Syn Anny Achmatowej (którą uważał za złą matkę) i Nikołaja Gumilowa. O stalinowskim reżimie miał wiadomości z pierwszej ręki: był trzykrotnie aresztowany w latach 30. i po raz czwarty w 1949 r., w Więzieniu Lefortowskim przesiedział 18 miesięcy z wyrokiem śmierci, w łagrach spędził kilkanaście lat. 

Gumilow Nikołaj (1886-1921) – rosyjski poeta (Szlak konkwistadorów / Путь конквистадоров, 1905; Romantyczne kwiaty / Романтическиецветы, 1908), prozaik (Notatki kawalerzysty / Записки кавалериста, 1914-1915) i dramaturg (Don Juan w Egipcie / Дон Жуан в Египте, 1912). Wspóltwórca akmeizmu (autor manifestu Dziedzictwo symbolizmu i akmeizm / Наследие символизма и акмеизм, 1913). W latach 1910-1918 mąż Anny Achmatowej. Został aresztowany i rozstrzelany pod wyimaginowanym zarzutem udziału w spisku białogwardyjskim.

Hájek Jiří (1913-1993) – czeski polityk, dysydent. Studiował prawo na Uniwersytecie Karola. Jego ówczesne poglądy można by określić jako socjaldemokratyczne. Od marca 1939 r. brał udział w działalności konspiracyjnej i w listopadzie został aresztowany przez gestapo. Skazano go na 12 lat więzienia. Po wojnie prowadził wykłady w Wyższej Szkole Politycznej i Społecznej (przez pewien czas był jej rektorem) oraz aktywnie działał na rzecz zjednoczenia Czechosłowackiej Partii Socjaldemokratycznej (ČSSD) z Komunistyczną Partią Czechosłowacji (KSČ). Po wchłonięciu socjaldemokratów przez komunistów Hájek wstąpił do KPCz i otworzył tym samym sobie drogę do kariery – był ambasadorem, wiceministrem (spraw zagranicznych), stałym przedstawicielem przy ONZ, ministrem (szkolnictwa). W kwietniu 1968 r. został ministrem spraw zagranicznych i obrońcą ideałów Praskiej Wiosny (24 sierpnia na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ mówił o „okupacji” kraju). We wrześniu podał się do dymisji i powrócił do pracy naukowej (Uniwersytet Karola, Akademia Nauk). W 1970 r. został usunięty z KPCz. W 1970 r. został usunięty z KPCz. W połowie lat 70. uczestniczył w pracach nad Kartą 77 i wraz z Václavem Havlem i Janem Patočką został jej rzecznikiem. Kilkanaście lat później (1988) był współzałożycielem i pierwszym przewodniczącym Czechosłowackiego Komitetu Helsińskiego. W ostatnich latach życia uczestniczył w pracach organizacji działających na rzecz praw człowieka. Był nominowany do pokojowej Nagrody Nobla. 

Halett “Ted” Carr Edward (1892-1982) – brytyjski dyplomata, historyk (The Twenty Years Crisis. 1919-1939, Nationalism and After, A History of Soviet Russia, Historia. Czym jest?, The Russian Revolution: From Lenin to Stalin (1917-1929)), biograf (Dostoevsky (1821-1881), Michael Bakunin) i dziennikarz.

Hawryluk Wołodymyr (1904-2000) – ukraiński malarz (studiował na ASP w Karkowie) i poeta sytuowany w kręgu sztuki awangardowej (futuryzm, surrealizm). Po II wojnie światowej wyemigrował (Niemcy Zachodnie, Stany Zjednoczone, Kanada). Zmarł w Montrealu.

Hayward Max (1925-1979) – angielski wykładowca i tłumacz literatury rosyjskiej. Na przełomie lat 40. i 50. pracował przez jakiś czas w ambasadzie brytyjskiej w Moskwie (jako tłumacz uczestniczył w rozmowach dyplomatów Jego Królewskiej Mości ze Stalinem). Był współautorem angielskiego przekładu Doktora Żywago Pasternaka.

Heller Michaił (ros. Michaił Gieller, pseud. Adam Kruczek, 1922-1997) – rosyjski dysydent i historyk (Świat obozów koncentracyjnych a literatura sowiecka / Koncentracjonnyj mir i sowietskaja litieratura, 1974; Utopia u władzy / Utopija u własti / Utopia in Power: The History of the Soviet Union from 1917 to the Present, 1982, współautor Aleksandr Niekricz; Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki / Maszyna i wintiki. Istorija formirowanija sowietskogo czełowieka, 1985; Historia Imperium Rosyjskiego / Istorija Rossijskoj impierii s pierwogo letopisnogo upominanija o sławianskich plemienach do Oktiabr’skoj riewolucyi, 1996). Absolwent Uniwersytetu Moskiewskiego. W 1950 r. został skazany na 15 lat łagrów, ale wolność odzyskał po sześciu. Zamieszkał w Warszawie (1957), a następnie przeniósł się do Francji (1968). W Paryżu wykładał na Sorbonie, współpracował z Radiem Swoboda, „Kulturą” i gazetą „Russkaja Mysl”.

Hercen Aleksandr (1812-1870) – rosyjski prozaik (Kto winien?, Rzeczy minione i rozmyślania) i publicysta (Dyletantyzm w nauce, Z tamtego brzegu). W 1847 r. wyemigrował (mieszkał m.in. we Francji, Szwajcarii, Anglii). W 1857 r. w Londynie (wspólnie z Nikołajem Ogariowem) rozpoczął wydawanie czasopisma „Kołokoł”. Wspierał emigrację polską i – jako jeden z nielicznych Rosjan – poparł powstanie styczniowe.

Herriot Edouard (1872-1957) – polityk francuski (członek partii radykalnej; w latach 1924-1925, 1926, 1932 był premierem Francji; był też ministrem robót publicznych, transportu i zaopatrzenia, ministrem spraw zagranicznych, ministrem oświaty i przewodniczącym Izby Deputowanych parlamentu francuskiego). To jego rząd nawiązał stosunki dyplomatyczne z ZSRR (1924). Na przełomie lat 20. i 30. wielokrotnie powracał do swojej koncepcji (wizji) Stanów Zjednoczonych Europy: „Mon plus grand désir est de voir un jour apparaître les Etats-Unis d'Europe”. Trzykrotnie odwiedził Związek Radziecki (1922, 1933, 1945). Drugi pobyt przypadł na czas Wielkiego Głodu na Ukrainie (1932-1933), ale Herriot – jak inni zachodni goście Stalina (np. George Bernard Shaw) – opuszczał Rosję przekonany, że widział kraj powszechnej szczęśliwości. Pod Odessą pokazano mu przecież „typowy kołchoz”, gdzie mógł porozmawiać ze „zwyczajnymi kołchoźnikami”. 

Hingley Ronald Francis (1920-2010) – brytyjski historyk literatury rosyjskiej (Chekhov: A Biographical and Critical Study, A New Life of Anton Chekhov, Russian writers and Soviet society. 1917-1978, Pasternak. A Biography) i rosjoznawca (Russia: A Concise History, The Tsars. 1533-1917, Joseph Stalin. Man and Legend, The Russian Mind), tłumacz.

Ilf Ilja (1897-1937), Pietrow Jewgienij (1903-1942) – rosyjscy prozaicy (Dwanaście krzeseł, Złote cielę).

Iljiczow Leonid (1906-1990) – radziecki filozof partyjny, dyspozycjny doktor habilitowany nauk filozoficznych, członek Akademii Nauk ZSRR, kierownik Wydziału Propagandy i Agitacji KC KPZR (1958-1961), wiceminister spraw zagranicznych (1965-1989). Odebrał niezwykle staranne wykształcenie – ukończył Północnokaukaski Uniwersytet Komunistyczny (1930) i Instytut Czerwonej Profesury (1937).

Iljin Wiktor (1947) – podporucznik (mładszyj liejtienant) Armii Radzieckiej, autor nieudanego zamachu na Breżniewa (22 stycznia 1969 r.). Tego dnia gensek miał powitać kosmonautów. Z mieszkania wujka, emerytowanego milicjanta, Iljin wziął płaszcz i czapkę. Przez nikogo niezatrzymywany wszedł na teren Kremla. Gdy nadjechała kolumna samochodów zamachowiec otworzył ogień z dwóch pistoletów ukrytych w rękawach. W ciągu 6 sekund oddał 11 strzałów w kierunku drugiego samochodu, w którym zwykle był Breżniew. Ale nie tym razem – teraz było w nim czworo kosmonautów. Śmiertelnie ranny został kierowca limuzuny (samochody nie były opancerzone), pasażerowie nie odnieśli poważniejszych obrażeń. Oficjalnie podano, iż sprawca zamierzał zabić Tierieszkową oraz jej kolegów i uznany za niepoczytalnego (pewne zachowania rzeczywiście mogły na to wskazywać) Iljin trafił w 1970 r. do szpitala psychiatrycznego w Kazaniu (pojedyncza cela, cztery metry kwadratowe, kompletna izolacja). Opracował tam w 1977 r. projekt zmian do Konstytucji ZSRR, gdzie między innymi napisał: „Każdy członek społeczeństwa ma prawo do aktu terroru w przypadku, gdy partia i rząd prowadzą politykę niezgodną z Konstytucją”. Po osiemanstu latach dzięki staraniom matki przeniesiono go do psychuszki w Leningradzie (jego mieście rodzinnym). W 1990 roku został zwolniony. Mieszka w Petersburgu. Do tej pory pozostaje zagadką, dlaczego Iljin ubrany w środku zimy w wiosenno-jesienną wersję umundurowania nie został zatrzymany przez kagiebistów. Pozostało jeszcze kilka innych pytań bez odpowiedzi. Radziecki Szakal czeka wciąż na swego Forsytha. W tej całaj historii jest też happy end – któryś z adwokatów odkrył, że podporucznik nigdy nie został wydalony z wojska i wywalczył dla Iljina wypłatę dwudziestoletniego żołdu. Nie chce mi się w to wierzyć, ale podobno tak było.

Inber Wiera (1890-1972) – rosyjska poetka i prozaiczka. Pochodziła z bardzo porządnej odeskiej rodziny (ojciec - Moisiej Spenzer, mama – Fanny, z domu Bronstein, cioteczna siostra Lejby, bardziej znanego pod imieniem Lew i nazwiskiem Trocki). Jej debiutancki, wydany własnym sumptem, tomik Smutne wino ukazał się w Paryżu (1914) i był utrzymany w klimacie typowym dla liryki przełomu wieków. Po przewrocie bolszewickim robiła wszystko, by zaakceptował ją proletariat. Zbłądziła tylko raz, kiedy w latach 20. znalazła się w grupie literackiej skupiającej konstruktywistów. Od lat 30. była zawsze po właściwej stronie. Niemal całą wojnę przeżyła w oblężonym Leningradzie, ale tych 900 traumatycznych nocy i dni nie potrafiła (nie chciała, nie mogła) przełożyć na język niepoprawności, na język requiem. Może była zbyt zajęta pisaniem pożądanego i poprawnego, wartego Nagrody Stalinowskiej (1946), poematu Południk Pułkowo. A po wojnie pisała wierszyki o Leninie (Kwiecień. Wiersze o Leninie) i żądała pozbawienia Pasternaka obywatelstwa radzieckiego.

Inostrannaja litieratura – miesięcznik ukazujący się od 1955 r. W 2012 r. redaktorem naczelnym był Aleksandr Liwergant, a w skład rady programowej pisma wchodzili m.in. Umberto Eco, Janusz Głowacki, Milan Kundera. „Inostrannaja litieratura” – jak wskazuje już na to tytuł („Literatura Obca”) – zamieszcza przekłady współczesnej prozy, poezji, eseistyki oraz wywiady zarówno z pisarzami już znanymi (laureatami nagród), jak i z „wschodzącymi gwaiazdami” (slogan reklamowy głosi: „Poznaj jutrzejszych klasyków”). W latach 2008-2012 na łamach tego miesięcznika pojawiały się teksty m.in. Olgi Tokarczuk, Wojciecha Tochmana, Sławomira Mrożka, Mariusza Szczygła, Doroty Masłowskiej, Andrzeja Stasiuka, Wisławy Szymborskiej, Jana Józefa Szczepańskiego, Tadeusza Różewicza, Czesława Miłosza, Kazimierza Orłosia, Zygmunta Haupta, Jerzego Pilcha, Andrzeja Barta.

Ionow Ilja (właściwie: Bernstein, 1887-1942) – rewolucjonista z Odessy, więzień ze Szlisselburga, katorżnik z Narymu i z guberni irkuckiej. Po przewrocie bolszewickim robił w kulturze – wyspecjalizował się w stawaniu na czele wydawnictw (leningradzka filia Gosizdatu, „Ziemla i fabrika”, „Academia”, „Mieżdunarodnaja kniga”). Z kilkuletnią przerwą (1926-1928) na pobyt w Stanach Zjednoczonych (był przedstawicielem firmy importującej bawełnę do ZSRR). I chociaż czujny był, i pryncypialny był, to w 1937 r. został aresztowany. Może dlatego, że jego siostra była żoną Zinowiewa. W 1942 r. Ionow zmarł w łagrze.

Iskra – organ rosyjskiej partii socjaldemokratycznej (SDPRR) ukazujący się w latach 1900-1905. Pismo drukowano za granicą (Monachium, Genewa, nakład 8000 egz.), a następnie przemycano do Rosji. Pierwszym redaktorem naczelnym był Lenin, a po jego rezygnacji (1903, doszło wtedy do razłamu w partii na bolszewików i mieńszewików) – Plechanow. Do historii przeszło motto tego dwutygodnika (to był Puszkinowski wers): „Z iskry rozgorzeje płomień”. Przez kilka miesięcy roku 1917 mieńszewicka „Iskra” ukazywała się w Piotrogrodzie, ale została zamknięta przez bolszewików.

Iwanow Nikołaj Wiktorowicz (1937-1991?) – rosyjski historyk sztuki, wykładowca Uniwersytetu Leningradzkiego, dysydent (członek Ogónorosyjskiego Socjalistyczno-Chrześcijańskiego Związku Wyzwolenia Narodu / Wsierossijskij Socjał-Christianskij Sojuz Oswobożdienija Naroda). W 1967 r. został aresztowany i skazany (proces: 14 III – 5 IV 1968) na 6 lat łagrów. Po uwolnieniu zamieszkał we Władimirskiej obłasti (w Leningradzie nie miał prawa do zameldowania). Pracował dorywczo, podpisywał listy otwarte w obronie kolejnych więźniów sumienia, kilkakrotnie był pobity przez „nieznanych” sprawców, co najmniej dwukrotnie był aresztowany (zarzucano mu „pasożytniczy tryb życia”) i prawdopodobnie był skazany na początku lat 80. na roboty przymusowe. Pisany mu był los outsidera skazanego na zapomnienie.

Iwanow Wiaczesław (1866-1949) – rosyjski poeta (Gwiazdy przewodnie / Кормчие звезды, 1903; Eros / Эрос, 1907; Cor ardens, 1911-1912), dramaturg (Tantal / Тантал, 1905; Prometeusz / Прометей, 1919), filozof. Pisarze z jego generacji (np. Gippius, Sołogub) tworzyli historię dekadentyzmu w Rosji. Jego późny debiut (1898) sprawił, że znalazł się wśród twórców o kilkanaście lat młodszych (np. Bieły, Błok), wraz z nimi kształtował estetykę symbolizmu i głosił potrzebę tworzenia sztuki teurgicznej. „Poeta w koncepcji Iwanowa  - pisał Seweryn Pollak – przestaje być samotnym marzycielem, a staje się prorokiem, przekazującym zbiorowości prawdy wieczne. W ten sposób sztuka staje się aktem mitotwórczym, a poeta poprzez symbole tworzy mit, stanowiący obiektywną, wyższą realność”. W efekcie powstaje liryka dla wtajemniczonych mistyków-erudytów, w najwyższym stopniu hermetyczna i ezoteryczna. W 1924 r. uzyskał poeta zgodę na opuszczenie Rosji Radzieckiej „w celach naukowych” (brzmiało to wiarygodnie – miał już za sobą habilitację). Wyjechał do Włoch, tam osiadł, przeszedł na katolicyzm. Zmarł w Rzymie.

Iwanow Wiaczesław Wsiewołodowicz (1929-2017) – rosyjski literaturoznawca i lingwista, jedna z ikon tartusko-moskiewskiej szkoły semiotyki (Język hetycki, Słowiańskie językowe semiotyczne systemy modelujące Славянские языковые моделирующие семиотические системы – wspólnie z Władimirem Toporowem, Eseje o historii semiotyki w ZSRR, Struktury dualne w antropologii). Dwukrotnie się habilitował: po raz pierwszy w 1955 roku (ale cała dokumentacja wraz z tekstem monografii, dotyczącej miejsca języka hetyckiego w rodzinie języków indoeuropejskich, została – podobno - zagubiona w murach WAK-u, czyli radzieckim odpowiedniku Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów), po raz drugi 23 lata później (Czasownik słowiański, bałtycki i wczesnobałkański. Źródła indoeuropejskie / Славянский, балтийский и раннебалканский глагол. Индоевропейские истоки). W 1958 r. wyraził własną – odbiegającą od oficjalnej – opinię o Doktorze Żywago Pasternaka (osiem lat później znajdzie się w gronie osób protestujących przeciwko osądzeniu Siniawskiego i Daniela) i został zwolniony z Uniwersytetu Moskiewskiego. Na szczęście mógł kontynuować badania w Instytucie Słowianoznawstwa AN ZSRR. Pod koniec lat 80. (1989) powrócił do pracy na Uniwersytecie Moskiewskim i podjął współpracę z uczelniami amerykańskimi (Stanford University, University of California / Los Angeles). W roku 2005 ukazał się jego tomik poezji Wiersze z różnych lat.

Iwanow-Razumnik (właśc. Razumnik Iwanow, 1878-1946) – rosyjski filozof (O sensie życia), historyk myśli społecznej (Historia rosyjskiej myśli społecznej), krytyk literacki (Pisarskie losy / Pisatielskije sud’by). Twórca ugrupowania „Scytowie”. Po raz pierwszy został aresztowany już w roku 1919. Przez następnych 20 lat miał bardzo bliskie spotkania z radzieckim wymiarem sprawiedliwości (więzienie, zesłanie). W czasie wojny został wywieziony do Niemiec. Podejrzewano go – niesłusznie, jak się okazało - o kolaborację. Zmarł w Monachium.

Iwinska Olga (1912-1995) – redaktorka, tłumaczka, muza (od 1946 r.) Borisa Pasternaka (pierwowzór Lary z Doktora Żywago). Po raz pierwszy została aresztowana w 1949 r. i oskarżona o „utrzymywanie stosunków intymnych z osobą podejrzaną o szpiegostwo [mowa o Pasternaku – T.K.]”. W 1950 r. skazano ją na 5 lat łagrów (art. 58-10, cz. 1 kk). Powtórnie uwięziono Iwinską - to o tym „skandalu” pisze Gustaw Herling-Grudziński - kilka tygodni po śmierci noblisty. Tym razem zarzucono jej, że Pasternakowe honoraryjne dolary sprzedaje na czarnym rynku. Sąd orzekł 8 lat pozbawienia wolności (ale została zwolniona wcześniej) i konfiskatę mienia.

Iz głubiny. Sbornik statiej o russkoj riewolucyi (polski przekład: De profundis. Z głębokości. Zbiór rozpraw o rosyjskiej rewolucji, „Nowa”, Warszawa 1988) ukazał się drukiem w 1918 r., ale głośne akty terroru (zabójstwo Moisieja Urickiego, zamach na Lenina) sprawiły, że cały nakład przeleżał w magazynie do roku 1921. Podjęto wtedy próbę wprowadzenia książki do obiegu, ale niemal wszystkie egzemplarze zostały natychmiast skonfiskowane. Jeden z niewielu ocalałych trafił dzięki Bierdiajewowi za granicę (ponowny druk: YMCA-Press, Paris 1967). W De profundis znalazły się teksty Siergieja Askoldowa, Nikołaja Bierdiajewa, Siergieja Bułgakowa, Wiaczesława Iwanowa, Aleksandra Izgojewa [właśc. Arona Landego], Siergieja Kotlarewskiego, Josifa Pokrowskiego, Piotra Struwego [Struvego], Pawła Nowgorodcewa, Waleriana Murawiowa, Siemiona Franka. Tytuł zbiorku został zapożyczony z Psalmu 130 (według innej numeracji 129), De profundis, zaczynającego się od słów: „Z głębokości wołam do Ciebie, Panie”.

Izwiestija – rosyjski dziennik wydawany od marca 1917 r. W czasach radzieckich był organem Rady Najwyższej ZSRR. Wśród najbardziej znanych redaktorów naczelnych gazety należy wymienić Nikołaja Bucharina i Aleksieja Adżubeja (zięcia Chruszczowa). W 1992 r. „Izwiestija” zostały sprywatyzowane (np. przez jakiś czas były własnością holdingu  Gazprom-Media, a następnie grupy Sogaz). W 2011 r. kolejna zmiana właściciela gazety wywołała protesty części zatrudnionych w niej dziennikarzy. W wydaniu internetowym (http://www.onlinegazeta.info/isvestiya-gazeta_online.htm), na stronie prezentującej historię dziennika, podkreśla się jego obecną niezależność.

Jachimowicz Iwan (Jan, Janis) (1931-2014) – Polak z pochodzenia, jeden z pionierów ruchu obrony praw człowieka w ZSRR. Początkowo pracował jako nauczyciel (był absolwentem Wydziału Historyczno-Filologicznego Uniwersytetu Łotewskiego w Rydze), następnie został przewodniczącym kołchozu „Młoda Gwardia” („Jaunā gvarde”). Przeniesienie ze szkolnictwa do rolnictwa nie było wydarzeniem nadzwyczajnym - w cenie był słuszny światopogląd, a nie kompetencje. Jednak Jachimowicz zaskoczył – wtedy chyba po raz pierwszy - swoich towarzyszy z KPZR: podjął studia zaoczne na akademii rolniczej i wzorem komunistycznych romantyków z początku lat dwudziestych zdecydował, że powinien otrzymywać najniższą możliwą pensję (czyli 30 rubli). To na początek. Z czasem Jachimowicz zrozumiał, że współczesny ustrój radziecki ma niewiele wspólnego z ideałami głoszonym przez Marksa czy Lenina i za swoją misję życiową uznał walkę o powrót do nieskażonych źródeł komunizmu. W 1968 roku jego trzy kilkuletnie wówczas córeczki zgodnym chórem śpiewały Międzynarodówkę, a on – don Kichot z Łotwy – 23 stycznia napisał cytowany przez Herlinga-Grudzińskiego list („Z komunistycznym pozdrowieniem”) do Komitetu Centralnego. Już w marcu wyrzucono go z partii, w maju - z kołchozu, relegowano z uczelni. Zatrudnił się więc jako palacz w sanatorium w Jurmale. Pod koniec lipca 1968 roku nazwisko Iwana Jachimowicza pojawiło się w gronie sygnatariuszy listu zawierającego wyrazay poparcia dla haseł Praskiej Wiosny. W lutym 1969 roku (wspólnie z Piotrem Grigorenką) wystąpił z odezwą Do obywateli Związku Radzieckiego, w której domagał się wycofania wojsk radzieckich z okupowanej Czechosłowacji.  Miesiąc później został aresztowany, poddany obserwacji (jak wielu innych dysydentów) w moskiewskim Centralnym Instytucie Psychiatrii Sądowej im. W. Serbskiego i zgodnie z oczekiwaniami skierowany (raczej może: skazany) na przymusowe leczenie w stosownym szpitalu w Rydze, który opuścił (czytaj: wyszedł na wolność) w roku 1971. Pracę udało mu się znaleźć w Dyneburgu (Daugavpils) – w przedsiębiorstwie zajmującym się zielenią miejską. Już nie pisał listów otwartych i odezw – pisał wiersze. W latach 90. kandytował bez powodzenia do parlamentu łotewskiego.

Jagoda Gienrich (właśc. Jenoch Ijeguda, 1891-1938) – w latach 1934-1936 ludowy komisarz spraw wewnętrznych ZSRR. Walkę z caratem rozpoczął podobno już jako trzynastolatek (pomagał w drukowaniu ulotek antyrządowych). W 1912 roku został zatrzymany w Moskwie i oskarżony o złamanie prawa zakazującego Żydom osiedlania się w tym mieście. Skazano go na dwa lat zesłania, ale dzięki ogłoszonej w 1913 roku amnestii (z okazji 300-lecia panowania dynastii Romanowów) mógł opuścić Symbirsk. Zamieszkał i podjął pracę w Petersburgu / Piotrogrodzie. W 1915 roku został zmobilizowany i przez kilkanaście miesięcy przebywał na froncie. Zdemobilizowany z powodu odniesionych ran powrócił do stolicy w roku 1916. Sympatyzował z anarchistami i do partii bolszewickiej wstąpił dopiero w roku 1917 (w pisanych później autobiografiach rok 1917 zmienił na lepiej brzmiący i więcej obiecujący: 1907). Uczestniczył w przewrocie bolszewickim. W 1918 roku odkrył swoje prawdziwe powołanie, które najpełniej mógł zrealizować w – mówiąc Orwellem – Ministerstwie Miłości (firma się nie zmieniała, zmieniały się jej nazwy: Czeka, GPU, OGPU, NKWD). Jagoda ponosi odpowiedzialność za nasilenie się represji w połowie lat trzydziestych i powstanie GUŁAG-u. Jednak mimo wszystko popadł w niełaskę i w 1936 roku przestał być ludowym komisarzem spraw wewnętrznych (jego miejsce zajął Nikołaj Jeżow). Na otarcie łez został mianowany ludowym komisarzem łączności. Nie wiedział (a może się domyślał), że to poczekalnia w drodze na Łubiankę. 28 marca 1937 roku został aresztowany i oskarżony o szpiegostwo, przynależność do terrorystycznej organizacji trockistowsko-faszystowskiej i posiadanie zdjęć pornograficznych oraz gadżetów erotycznych (pominę tabloidowe szczegóły). Zarzuty były równie wiarygodne, jak te, które sam wcześniej fabrykował. Proces Jagody odbył się w marcu 1938 roku. Doszło wtedy do interesującej wymiany zdań między aresztowanym a oskarżycielem, osławionym prokuratorem Andriejem Wyszynskim:

„Wyszynski: Powiedzcie, zdrajco i judaszu Jagodo, czy naprawdę w ciągu całej swojej nikczemnej i zdradzieckiej działalności nigdy nie odczuwaliście najmniejszego bodaj żalu i najmniejszej skruchy? I teraz, kiedy odpowiadacie wreszcie przed sądem proletariackim za wszystkie wasze podłe przestępstwa, czy nie odczuwacie najmniejszego chociaż żalu za to, co zrobiliście?

Jagoda: Tak, żałuję, bardzo załuję… Bardzo żałuję… Bardzo żałuję, że wtedy, kiedy mogłem to zrobić, wszystkich was nie rozstrzelałem” (Cyt. wg: J. Prokuratow, Jagoda – wielikij gumanist, http://www.proza.ru/2015/10/08/1095, 3 grudnia 2015 r.).

„Zdrajcę” i „zbrodniarza” rozstrzelano 15 marca 1938 roku. 

Jakir Piotr (1923-1982) – rosyjski historyk, dysydent. Po śmierci ojca (rozstrzelanego w 1937 r. wraz z Tuchaczewskim i innymi dowódcami Armii Czerwonej) trafił z matką na zesłanie do Astrachania, gdzie wkrótce został aresztowany („element społecznie niebezpieczny”, organizator „bandy konnej”) i skazany na 5 lat pozbawienia wolności. W 1942 r. trafił na front. Po dwóch latach okazało się, że jest kontrrewolucjonistą oraz zdrajcą i tym razem wyrok (1945) opiewał na 8 lat. Część kary odbył Jakir w cieszącym się złą sławą łagrze w Workucie (Workutłagu). Chruszczowowska odwilż sprawiła, że mógł podjąć studia (1957), a po ich ukończeniu (1962) rozpoczął pracę w Instytucie Historii AN ZSRR. Jesienią 1966 roku został dysydentem – podpisał petycję do Rady Najwyższej RSFRR, której autorzy protestowali protestowali przeciwko zmianom w ustawodawstwie ograniczającym swobody obywatelskie. Przez następnych niemal dziesięć lat był jednym z najaktywniejszych obrońców praw człowieka w ZSRR. Po ukazaniu się w Londynie jego wspomnień (Dzieciństwo w więzieniu / Dietstwo w tiur’mie, 1972), Jakir został aresztowany. W tym samym czasie zatrzymano również Wiktora Krasina. Po wielomiesięcznym śledztwie obaj - jak wszystko na to wskazuje – zdecydowali się na współpracę z KGB, obaj publicznie się kajali na konferencji prasowej (1973) i obaj otrzymali łagodne (jak na możliwości radzieckiego wymiaru sprawiedliwości) wyroki. Piotra Jakira zesłano do Riazania. Po powrocie (1974) już nigdy nie powrócil do działalności w ruchu dysydenckim. Zaintereoswanym polecam film dokumentalny Anatomia procesu / Anatomija processa (https://tvrain.ru/teleshow/reportazh/anatomija_protsessa_film_andreja_loshaka-351318/).

Jakobson Anatolij (1935-1978) – rosyjski poeta, eseista i tłumacz, nauczyciel, dysydent. W czasie procesu Siniawskiego i Daniela (z którym był już wcześniej zaprzyjaźniony) zamierzał wygłosić mowę w ich obronie, ale nie uzyskał zgody sędziego. Jej tekst - zakończony zdaniem: „Wzywam sąd do uniewinnienia Siniawskiego i Daniela” - został opublikowany w Białej księdze wydanej przez Ginzburga. W latach 1969-1972 aktywnie uczestniczył w pracy nad przygotowaniem kolejnych numerów drugoobiegowej „Chroniki tiekuszczich sobytij”. W 1973 r. zdecydował się – nękany przez KGB – na emigrację do Izraela i osiadł w Jerozolimie. Pięć lat później przegrał z depresją - popełnił samobójstwo. Został pochowany na Górze Oliwnej.

jamszczyk (ямщик) – pol. woźnica. W wieku XVII do obowiązków jamszczyka należało przewożenie poczty i ważnych urzędników. Dwa stulecia później wpisał się on na trwałe w paradygmat rosyjskości, w romantyczny i postromantyczny pejzaż (pop)kulturowy (literatura, malarstwo). Jamszczyk już tak dwieście lat pędzi na zatracenie przez zaśnieżoną Rosję („Któryż Rosjanin nie lubi szybkiej jazdy?”, M. Gogol, Martwe dusze), dzwonią dzwoneczki, cygański chór śpiewa znany romans Ямщик, не гони лошадей (Woźnico, nie musisz w dal gnać, tłum. T. Rubnikowicz), a pogrążony w Weltschmerzu bohater pije szampana i je bliny z kawiorem. Wkraczający na drogę poszukiwań mistycznych Gogol zerwał z tym stereotypem. Ostatnie zdania Martwych dusz są apoteozą Rosji-trojki, kraju wybranego przez Boga: „[…] Mknie trójka przez Boga natchniona!... Rosjo, dakądże pędzisz, daj odpowiedź! Nie daje odpowiedzi. Cudownym dźwiękiem brzmi dzwoneczek; grzmi i staje się wiatrem rozrywane na strzepy powietrze; przelatuje obok wszystko, cokolwiek jest na ziemi, i patrząc z ukosa odsuwają się i dają jej drogę inne narody i państwa”.

Jankielewicz Jefriem (1950-2009) – obrońca praw człowieka, mąż Tatiany Bonner (ur. 1950, córki Jeleny Bonner; nie mylić z Tatianą, córką Sacharowa z poprzedniego małżeństwa), wyemigrował do USA w roku 1977. Zmarł w Moskwie.

Janouch Gustav (1903-1968) – praski Niemiec, autor kontrowersyjnych Rozmów z Kafką (Gespräche mit Kafka). Nie ma żadnych wątpliwości, że Janouch znał Kafkę, ale wielu badaczy podejrzewa go o banalne konfabulowanie. Jednak Rozmowy… doczekały się wielu przykładów i żaden szanujący się kafkolog nie może tej książki pominąć milczeniem. Początkowo miał być jednym z gości konferencji w Liblicach, ale ostatecznie – z różnych powodów – zrezygnowano z tego pomysłu.

Jasieński Bruno (właśc. Wiktor Zysman, 1901-1938) – polski / rosyjski (pisał również po francusku) poeta (But w butonierce, Słowo o Jakubie Szeli), prozaik (Nogi Izoldy Morgan, Palę Paryż, Człowiek zmienia skórę, Zmowa obojętnych) i dramaturg (Bal manekinów). Współtwórca polskiego futuryzmu (wspólnie z Anatolem Sternem napisał manifest Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw). W połowie lat 20. opuścił Polskę i zamieszkał w Paryżu (wstąpił do Komunistycznej Partii Francji). W 1929 r. przeniósł się do swego wyśnionego Edenu – do Związku Radzieckiego, gdzie przez kilka lat był liczącą się postacią socrealistycznego życia literackiego (wydał – to słowo dobrze koresponduje z rzeczywistością radziecką - kilka tomów prozy i dramat, był redaktorem naczelnym pisma „Intiernacjonalnaja litieratura”, znalazł się w Zarządzie Związku Pisarzy Radzieckich). Był jedną z ofiar Wielkiej Czystki – w 1937 r. został aresztowany i rozstrzelany 17 września 1938 r.  

Jasinski Jeronim (1850-1931) – pisarz rosyjski (Hipokryci / Licemiery, 1893). Dziś nie ma wątpliwości – raczej trzeciorzędny, za życia – powszechnie znany, chętnie czytany i uważany za co najmniej drugorzędnego. Był niewątpliwie zręcznym rzemieślnikiem (), który bardzo czujnie reagował na nowe mody w literaturze i starannie dobierał kolejne maski artystyczne – na przełomie lat 70. i 80 próbował pisać jak Zola (którego zresztą tłumaczył na rosyjski), w połowie lat 80. polemizował z Tołstojem i głosił pochwałę estetyzmu (sztuki dla sztuki), pod koniec lat 80. zaczął czytać i cytować Nietzschego, itd. Chętnie prowokował i równie chętnie posługiwał się pamfletem (nie gardził też paszkwilem). Doskonale wiedział, że nic tak nie sprzyja zyskiwaniu popularności, jak sprawnie wyreżyserowany skandal.

Jaszwili Paolo (1895-1937) – poeta gruziński. Współzałożyciel grupy literackiej „Niebieskie rogi” (1915) skupiającej symbolistów. W latach 20. popadł – jak wielu – w socrealistyczny patos (wiersze: Do inżynierów poezji, Do Lenina). Kiedy w 1937 r. aresztowano Tycjana Tabidze i Nikolo Miciszwilego, to od Jaszwilego zażądano napisania artykułu potępiającego przyjaciół. Wtedy poeta popełnił samobójstwo, a kilka miesięcy później Tabidze i Miciszwili zostali rozstrzelani.

Jaszyn Aleksandr (właśc. Popow, 1913-1968) – rosyjski prozaik i poeta, „rzecznik prawdziwie traktowanej tematyki wiejskiej” (A. Drawicz, Pocałunek na mrozie). Zaczął jak wszyscy (Nagroda Stalinowska w 1950 r. za poemat Alona Fomina, 1949), skończył jak nieliczni (opublikowane na fali odwilży opowiadanie Dźwignie - Ryczagi, 1956 - nie mogło być wznawiane przez lata; napisana w 1958 r. mikropowieść W gościach u syna – W gostiach u syna – ujrzała światło dzienne dopiero w czasie pieriestrojki i głasnosti, w 1987 r.).

Jelcyn Boris (1931-2007) – pierwszy prezydent Federacji Rosyjskiej (1991-1999), polityk przeniesiony do współczesnej Rosji z powieści Dostojewskiego (klon Rogożyna albo Dmitrija Karamazowa). Do połowy lat 80. to był Mr. Nobody w wydaniu radzieckim: w Swierdłowsku (w 1991 r. miasto powróciło do wcześniejszej nazwy: Jekaterynburg) młody inżynier początkowo robił karierę w budownictwie, a w 1968 r. został aparatczykiem. Od tysięcy podobnych biografii ta różniła się tylko tym, że Jelcynowi – już jako pierwszemu sekretarzowi  KPZR obwodu swierdłowskiego – przypadł w udziale zaszczyt wcielenia w życie uchwały Biura Politycznego o zburzeniu domu Ipatiewów, w którym zamordowano Mikołaja II i jego rodzinę. Wsród wielu innych dokonań przyszłego prezydenta biografowie wymieniają budowę metra i zniesienie kartek na mleko. Na szersze wody wypłynął Boris Nikołajewicz na przełomie lat 70. i 80.: został deputowanym do Rady Najwyższej i członkiem KC KPZR. W 1985 r. zamienił ostatecznie Swierdłowsk na Moskwę i wkrótce został jednym z najlepiej rozpoznawalnych polityków radzieckich, chorążym Gorbaczowowskiej pieriestrojki. Jednak jego poglądy – zbyt radykalne dla starej nomenklatury partyjnej – sprawiły, że podejmowano próby odsunięcia przybysza ze Swierdłowska na polityczny boczny tor. Ale to już był inny (na chwilę, niestety) kraj, w którym zaczynały działać pewne mechanizmy demokratyczne, dzięki którym Jelcyn powrócił do walki o rządy dusz – 26 marca 1989 r. został wybrany (w prawdziwych, takich nieradzieckich wyborach) deputowanym ludowym ZSRR. Kilka miesięcy później, podczas wizyty w USA, zadziwił (tu czas i miejsce na kolejne „niestety”) gospodarzy niekonwencjonalnym powódczanym zachowaniem. Wkrótce taki sposób na funkcjonowanie w życiu publicznym stanie się jego znakiem rozpoznawczym. Na razie (czyli w roku 1989) wszyscy Rosjanie jeszcze wierzą, że wszystkiemu są winne albo środki nasenne, albo leki mające usprawnić pracę serca, albo dosypujący Bóg wie co do potraw ludzie z KGB. Lata 1990-1991 to czasy największej świetności i niekwestionowanych triumfów Jelcyna: zwyciężył w wyborach na przewodniczącego Rady Najwyższej RSFRR (29 maja 1990 r.) i na prezydenta RSFRR (12 czerwca 1991 r., co ważne w wyborach powszechnych - Gorbaczowa na urząd prezydenta ZSRR wybrali deputowani ludowi); zdławił pucz Janajewa (19-21 sierpnia 1991 r.); wbił gwóźdź do trumny imperium radzieckiego jako główny architekt Układu Białowieskiego (8 grudnia 1991 r.);  25 grudnia 1991 r. został pierwszym prezydentem nowej Rosji (oficjalnie: Federacji Rosyjskiej) i w prezencie od Gorbaczowa (tego samego dnia – 25 grudnia - podał się do dymisji, ponieważ zniknęło państwo, którego był prezydentem) otrzymał walizeczkę z pewnym bardzo ważnym przyciskiem. Z późniejszych wydarzeń warto jeszcze przywołać zakończenie akcji wycofywania jednostek Północnej Grupy Wojsk z Polski (ostatni żołnierze rosyjscy opuścili nasz kraj 18 września 1993 r.) i kryzys konstytucyjny zakończony 3 października 1993 r. ostrzelaniem przez jednostki wierne Jelcynowi siedziby parlamentu (Białego Domu). Jednak niemal z każdym miesiącem gasł w społeczeństwie entuzjazm dla poczynań prezydenta (mimo wszystko jeszcze wybranego na drugą kadencję, 1996) – z jego nazwiskiem kojarzono już tylko nepotyzm, nieudolnie przeprowadzoną prywatyzację wielkich przedsiębiorstw państwowych, pojawienie się kasty oligarchów (i „nowych Ruskich”, którzy trafią do anegdot) oraz lawinowo narastającą pauperyzację (pewien wpływ na to miała oczywiście fatalna koniunktura gospodarcza – pod koniec roku 1998 baryłka ropy nafowej kosztowała poniżej 10 dolarów). 31 grudnia 1999 r. Boris Jelcyn, wyraźnie zmęczony sprawowaniem władzy, abdykował (każde inne określenie byłoby nietaktem). W 2016 r. tylko 14% obywateli Federacji Rosyjskiej oceniło Jelcyna pozytywnie i nieprzypadkiem w Radio Swoboda dyskusję poświęconą zmarłemu prezydentowi (mijała właśnie 85-ta rocznica jego urodzin) zatytułowano Od miłości do nienawiści. Dawniej sądziłem, że Rosjanie nie mogą mu wybaczyć pustych portfeli i pustych półek w latach 90., ale teraz już wiem, że to nie sprawy ekonomiczne miały decydujący wpływ na coraz gorsze notowania charyzmatycznego niegdyś polityka (w latach 30. miliony umierały z głodu, ale pozostali przy życiu nadal wielbili Stalina). Rosjanie znienawidzili Jelcyna, ponieważ przerwał ich imperialny sen (internetowe vox populi: „jelcyn (z małej litery) klaun p……..y, rozwalał Rosję jak mu zachód zagrał”) i dał im wolność, która posmakowała nielicznym. Większość marzyła o nowym Wielkim Inkwizytorze (jak ten z Braci Karamazow), którzy zwolni ich z samodzielnego myślenia i uczyni na powrót szczęśliwymi. I wtedy pojawił się namaszczony przez ustępującego prezydenta Władimir Władimirowicz Putin.

Jenukidze Awel (1877-1937) – członek KC WKP/b/. W marcu 1935 r. został usunięty z Komitetu Centralnego (zarzucono mu utratę „czujności politycznej”), a w czerwcu wydalono go z partii. Półtora roku później (w lutym trzydziestego siódmego roku) znalazł się w więzieniu oskarżony o zdradę ojczyzny i szpiegostwo. 29 października sąd orzekł „najwyższy wymiar kary” i następnego dnia Jenukidze został rozstrzelany.

Jeriomin Dmitrij (1904-1993) - Dwulicowcy (Pieriewiortyszy), „Izwiestija” 13 stycznia 1966. Obszerne streszczenie tego artykułu (Izwiestia o kameleonach literackich w ZSRR) zamieściło „Życie Literackie” (1966, nr 4).

Jesienin Siergiej (1895-1925) – poeta rosyjski (tomiki: Wiersze skandalisty / Стихи скандалиста, 1923; Moskwa karczemna / Москва кабацкая, 1924; poematy: Kobyle okręty / Кобыльи корабли, 1920; Sorokoust / Сорокоуст , 1920; Czarny człowiek / Черный человек, 1923; Ruś odchodząca / Русь уходящая, 1924; dramaty poetyckie: Pugaczow / Пугачев, 1921; Kraj łajdaków / Страна негодяев, 1924). Jedna z barwniejszych postaci moskiewskiej bohemy artystycznej. Starał się sprostać wykreowanej przez siebie legendzie poety-chuligana i skandalisty. Życie osobiste – niczym gwiazd filmowych – zostało całkowicie podporządkowane kanonom kultury masowej (częste skandale obyczajowe, kolejne głośne małżeństwa – m.in. z Isadorą Duncan czy wnuczką Lwa Tołstoja, list pożegnalny napisany krwią). Zadebiutował w roku 1914 i niemal natychmiast trafił na salony, gdzie z powodzeniem występował w roli poety chłopskiego, zadziwiając zebranych zachowaniem, ubiorem i chwytającymi za gardło utworami (dostąpił zaszczytu deklamowania przed obliczem wyraźnie wzruszonej cesarzowej). Po październiku 1917 był związany początkowo z grupą Scytów, a następnie z imażynistami, co wywarło – oczywiście – zauważalny wpływ na jego poezję. Dojrzała twórczość pozostaje najczęściej w kręgu tematyki wiejskiej, z obsesyjnie powracającym motywem zderzenia dwóch światów: odchodzącej patriarchalnej Rusi oraz nadchodzącej „żelaznej” cywilizacji. Zmarł śmiercią samobójczą.

Jesienin-Wolpin Aleksandr (1924-2016) – rosyjski matematyk, filozof (Wolny traktat filozoficzny), dysydent, poeta (Wiosenny liść). Syn Siergieja Jesienina. Po raz pierwszy został aresztowany w 1949 r., potem były kolejne aresztowania, zesłanie, przymusowe pobyty w specpsichuszkach (w sumie 14 lat). Wraz m.in. z Andriejem Sacharowem i Walerijem Czalidze działał w Komitecie Praw Człowieka w ZSRR. W 1972 r. wyemigrował do USA. Mieszkał i zmarł w Bostonie.

Jewtuszenko Jewgienij (według różnych źródeł 1932 lub 1933) – rosyjski poeta (Spadkobiercy Stalina / Наследники Сталина, 1962; Bracka Elektrownia Wodna / Братская ГЭС, 1965) i – jak na prawdziwego człowieka renesansu przystało – tekściarz, prozaik, scenarzysta, aktor, reżyser. W latach 60. bożyszcze tłumów, pierwszy radziecki celebryta. Wraz z Bełłą Achmaduliną (swoją ówczesną żoną), Robertem Rożdiestwienskim i Andriejem Wozniesienskim przełamywał kanony sztuki socrealistycznej i tworzył, nasyconą publicystyką, tzw. poezję estradową. Zręcznie balansował między apoteozą a kontestacją rzeczywistości radzieckiej. Urodzony koniunkturalista i niepoprawny megaloman. O zrobienie zdjęcia z nim ubiegali się (a on - znany z nieasertywnych zachowań - cierpliwie się zgadzał) m.in. Richard Nixon, Robert Kennedy.  Obecnie mieszka w USA.

Jeżow Nikołaj (1895-1940) – komisarz ludowy spraw wewnętrznych (1936-1938), komisarz generalny służby bezpieczeństwa (od 1937 r.). Wielu Rosjan wierzyło, że to on, a nie dobry Stalin, jest odpowiedzialny za represje roku 1937. Gdy przestał być potrzebny – sam został rozstrzelany (zarzucono mu m.in. współpracę z polskim wywiadem).

Johnson Priscilla (Johnson McMillan, McMillan, 1928) – amerykańska sowietolożka (Marina and Lee, czyli jeszcze jedna, ale tym razem – jak zapewnia Amazon – „a fascinating book” o zabójstwie Kennedy’ego, Lee Harvey’u Oswaldzie i jego rosyjskiej żonie Marinie Prusakowej, z którą autorka ponoć bardzo się zaprzyjaźniła; The Ruin of J. Robert Oppenheimer and the Birth of the Modern Arms Race) i tłumaczka (np. książki napisanej przez córkę Stalina: S. Alliluyeva Twenty Letters to a Friend). Po ukończeniu studiów (1952) Johnson bezskutecznie ubiegała się o przyjęcie do CIA, ale później było już tylko lepiej: pracowała dla senatora Johna F. Kennedyego, była tłumaczką w ambasadzie amerykańskiej w Moskwie (miała więc dostęp do informacji poufnych), itd. To jej drugie życie – o którym można przeczytać chociażby na stronie http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/JFKjohnsonPR.htm - wciąż jednak czeka na swego le Carré.

Junost’ – miesięcznik literacki założony w 1955 r., powszechnie uznawany za dziecko odwilży, drukowano w nim utwory tzw. szestidiesiatnikow (młodych pisarzy, którzy debiutowali w czasach wczesnego Chruszczowa: Achmaduliny, Aksionowa, Jewtuszenki, Rożdiestwienskiego), obecny (prawdopodobnie) nakład – 3 000 egz. (najwyższy był w czasie pieriestrojki – 3 000 000 egz.), wersja elektroniczna: http://www.unost.org/. 

Jutkiewicz Siergiej (1904-1985) – rosyjski reżyser filmowy  i teatralny, scenograf, teatrolog. W młodości zapisał epizodyczny rozdział w dziejach awangardy rosyjskiej lat 20. Poznał wtedy Eisensteina, Majakowskiego, Osipa Brika, Meyerholda i właśnie wtedy założył z przyjaciółmi „Fabrykę Ekscentrycznego Aktora”. W deklaracji programowej Ekscentryzm (Ekscentrizm, 1922, współautorzy: Grigorij Kozincew, Leonid Trauberg i Gieorgij Kryżycki) głosił potrzebę odrzucenia starej, zużytej „kultury burżuazyjnej” i sięgnięcia po nowe środki wyrazu oparte na spontaniczności i karnawalizacji. W kinie Jutkiewicz zadebiutował jako autor eksperymentalnych filmów krótkometrażowych. Do historii kinematografii trafił dzięki nakręceniu pierwszego w ZSRR filmu dźwiękowego (1931). W latach 30. reżyser zaskakująco łatwo i bezboleśnie odnalazł się w rzeczywistości socrealistycznej (Górnicy / Szachtiory, 1937).  Człowiek z karabinem (Czełowiek z rużjom, 1938) zapoczątkował złotodajną leninianę w jego twórczości (Opowieści o Leninie / Rasskazy o Leninie, 1957; Lenin w Polsce / Lenin w Polsze, 1966; Lenin w Paryżu / Lenin w Pariże, 1981).

Kaganowicz Łazar (1893-1991) – absolwent niezwykle prestiżowej dwuletniej szkoły (parafialnej zapewne) we wsi Kabany (gubernia kijowska), działacz bolszewicki (od roku 1911), wzorcowy aparatczyk partyjny. Po przewrocie październikowym zasiadał kilkakrotnie w rządzie (był wicepremierem, bywał ministrem w resortach gospodarczych), ale jego prawdziwym powołaniem było lojalne służenie Stalinowi (a to znaczyło Partii, a to znaczyło Ojczyźnie). Tak więc przez ponad trzydzieści lat (1924-1957) był członkiem KC WKP/b/ (po zmianie nazwy: KPZR), przez prawie trzydzieści lat (1930-1957) członkiem Biura Politycznego KC WKP/b/ (KPZR), ale też - sekretarzem generalnym KP/b/ Ukrainy (1925-1928), pierwszym sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Obwodowego WKP/b/ (1930-1935), pierwszym sekretarzem Moskiewskiego Komitetu Miejskiego WKP/b/ (1931-1934), przewodniczącym Komisji Kontroli Partyjnej WKP/b/ (1934-1935). W swoim CV napisałby z dumą, że to na jego polecenie wysadzono w Moskwie świątynię Chrystusa Zbawiciela; że to on odpowiadał za sprawną kolektywizację na Ukrainie (i pisał scenariusz Wielkiego Głodu) i  północnym Kaukazie, w centralnej Rosji i na Syberii; że to jego nazwisko znalazło się w gronie kilku osób odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską. Po śmierci Stalina jako jeden z pierwszych poparł Chruszczowa w jego walce o władzę z Berią, ale w późniejszym odwilżowym klimacie nie czuł się dobrze i został oskarżony wraz z Malenkowem i Mołotowem o próbę obalenia Nikity Siergiejewicza. W 1957 r. Kaganowicz znalazł się na partyjnym marginesie – został mianowany dyrektorem fabryki azbestu w swierdłowskiej obłasti, a cztery lata później wydalony z KPZR. Jak wszyscy inni zbrodniarze stalinowscy nigdy nie został postawiony przed sądem i zapewne nie cierpiał też na wyrzuty sumienia. Odpowiedzialny za śmierć dziesiątków tysięcy ludzi, za zbrodnię ludobójstwa (takie zarzuty sformułował w 2010 r. Sąd Apelacyjny w Kijowie pod adresem sześciu osób oskarżonych za świadome doprowadzenie do Wielkiego Głodu na Ukranie) w latach 80. po swojemu rozliczył się z przeszłością: „Nasza wina polega na tym, że przesoliliśmy, myśleliśmy, że wrogów jest więcej, niż było ich naprawdę”  (http://www.mysteriouscountry.ru/wiki/index.php/Чуев_Феликс_Иванович/Так_говорил_Каганович/Пересолили).

Kalajew Iwan (1877-1905, pseudonim „Poeta”) – członek partii eserów, poeta (raczej przeciętny). Początkowo był członkiem SDPRR, ale Sawinkow, Riemizow i przede wszystkim Azef przekonali go o wyzszości terroru indywidualnego nad żmudną pracą partyjną u podstaw. Został więc eserem i na początek znalazł się w grupie przygotowującej zamach na ministra spraw wewnętrznych Wiaczesława Plehwego. Następnym celem terrorystów był wielki książę Siergiej Aleksandrowicz Romanow (były generał gubernator Moskwy, stryj panującego Mikołaja II). Wykonania zadania podjął się Kalajew, ale przed rzuceniem bomby, zauważył, że w karecie są też inne osoby (żona oraz dzieci), więc zrezygnował. Dwa dni później (według kalendarza juliańskiego 4 lutego 1905 r.) w powozie był już tylko wielki książę: „Rzucałem z odległości czterech kroków, nie więcej, z rozbiegu, z bardzo bliska, porwał mnie wicher wybuchu, widziałem, jak rozrywała się kareta. Cały mój przyodziewek był podziurawiony kawałkami drewna, wisiały strzępy, i cały był nadpalony. Po twarzy obficie lała się krew, i zrozumiałem, że nie mogę odejść, chociaż przez kilka długich chwil nikogo wokół mnie nie było” (w internecie można znaleźć zrobione kilka godzin później zdjęcie, cyt. za: А. Меленберг, Нравственный террорист, http://2005.novayagazeta.ru/nomer/2005/47n/n47n-s44.shtml). Kalajew został powieszony 23 maja 1905 roku.

Kalik Michaił (właśc. Moisiej) (1927-2017) – reżyser radziecki (Do widzenia, chłopcy! / Do swidanija, malcziki, 1964) i izraelski. Aresztowany w 1951 r. Został oskarżony go o szerzenie „burżuazyjnego nacjonalizmu żydowskiego”. Przez następne trzy lata dobrze poznał smak więziennego (Lefortowo) i łagrowego chleba. W 1971 r. wyjechał / emigrował / repatriował się do Izraela.

Kalinin Michaił (1875-1946) – komunistyczny działacz polityczny. W latach 1938-1946 był (formalnie) – jako przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR - przywódcą państwa. Nigdy nie próbował rywalizować ze Stalinem i dlatego stosunkowo bezboleśnie przeżył lata 30. Dyktator mu ufał, ale nie bezgranicznie – granicę wyznaczały druty łagru, za którymi przebywała żona Kalinina. Wierny i do bólu (żony) lojalny towarzysz Przewodniczący firmował swoim nazwiskiem decyzje sankcjonujące represje czasów Wielkiego Terroru, a kilka lat później znalazł się w gronie kilku osób odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską.

Kamenka Eugene (1928-1994) – australijski filozof-marksista urodzony w Kolonii. Publikacje: Marxism and Ethics (1969), The Philosophy of Ludwig Feuerbach (1970), The Portable Karl Marx (1983).

Kamieniew Lew (właśc. Lew Rosenfeld, 1883-1936) – działacz komunistyczny (do Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji wstąpił podobno w 1901 r.), bliski współpracownik Lenina, w latach 1917-1926 odgrywał czołową rolę w życiu publicznym Rosji Radzieckiej (był m.in. członkiem Biura Politycznego Komitetu Centralnego WKP/b/, przez dziesięć dni przewodniczącym Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego – czyli formalnie głową państwa, wiceprzewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych – czyli wicepremierem). W 1926 roku popadł w niełaskę (w grudniu 1925 r., na XIV Zjezdzie WKP/b/ wystąpił przeciwko Stalinowi) – ale na początek taką w wersji soft – przez jakiś czas był ministrem handlu zagranicznego i wewnętrznego, a następnie ambasadorem we Włoszech. Po odwołaniu z placówki w Rzymie znalazł się w rollercoasterze fortuny, do którego trafili pasażerowie ze stalinowskimi biletami last minute. W przekładzie na biografię Kamieniewa oznaczało to wykluczenie z WKP/b/ (1927), zesłanie do Kaługi, złożenie samokrytyki, powtórne przyjęcie do partii (nie: do Partii), kilka lat złudnej nadziei (wczorajszy zesłaniec znów gra pierwszoplanowe role – naczalnik, priedsiedatiel – ale tym razem w drugorzędnych instytucjach), wykluczenie z Partii (1932, za niezłożenie donosu), zesłanie do Minusinska, któryś tam powrót do Partii (co to wybacza, ale nie zapomina), dyrektorowanie w wydawnictwie „Academia”, publiczne samobiczowanie 5 lutego 1934 roku na XVII zjezdzie WKP/b/ (recydywista się pokajał i na zakończenie swojego przemówienia wygłosił magiczną formułkę: „Niech żyje nasz, nasz wódz i dowódca towarzysz Stalin! [w stenogramie zanotowano: Oklaski]”,  http://hrono.info/vkpb_17/20_7.html), aresztowanie (w sprawie tzw. Centrum Moskiewskiego) i skazanie na 5 lat więzienia, znalezienie się po kilku miesiącach w gronie oskarżonych w innym procesie (do poprzednich pięciu lat dodano nowych dziesięć). W 1936 roku Kamieniewa osądzono w ramach tzw. pierwszego procesu moskiewskiego – 24 sierpnia został skazany na najwyższy wymiar kary i natępnego dnia rozstrzelany (wspólnie z Grigorijem Zinowiewem). Jedna z legend głosi, że gdy ich prowadzono na miejsce egzekucji, to Zinowiew obejmował nogi konwojentów i błagał o litość, a Kamieniew miał wtedy powiedzieć: „Grigorij, przestań, proszę, umrzemy godnie!”.

Kaminski Grigorij (1895-1938) – I sekretarz Komunistycznej Partii /bolszewików/ Azerbajdżanu (1920-1921), minister zdrowia (narkomzdraw) RSFRR (1934-1936). W lipcu 1936 r. został narkomzdrawem ZSRR. Aresztowany – 25 czerwca 1937 r., skazany 8 lutego 1938 r., rozstrzelany - 10 lutego 1938 r.

Kapłan Fanny [Dora] (właśc. Feiga Rojtblat-Kapłan, 1890-1918) – anarchistka. Aresztowana w 1906 r. za udział w przygotowaniu zamachu na kijowskiego generała gubernatora Władimira Suchomlinowa (materiał wybuchowy ekspolodował w pokoju hotelowym zajmowanym przez parę niedoszłych zabójców - Fanny i jej kochanka). Na katordze zbliżyła się do partii eserowców. Syberię opuściła po rewolucji lutowej. 30 sierpnia 1918 r. próbowała w Moskwie zastrzelić Lenina („za zdradę rewolucji”) – na wpół niewidoma zamachowczyni oddała w jego kierunku trzy strzały i dwukrotnie trafiła, ale rany nie okazały się śmiertelne. Terrorystkę zatrzymano po chwili na przystanku tramwajowym. Tego samego dnia zabito w Piotrogrodzie Moisieja Urickiego, przewodniczącego tamtejszej służby bezpieczeństwa (Czeka). Fanny Kapłan rozstrzelano kilka dni po aresztowaniu – 3 września. Wokół samego zamachu narosło wiele legend.

Karatajew Płaton (pol. Platon)– bohater epizodyczny (pozornie, oczywiście) w Wojnie i pokoju, ale to on – prosty chłop, żołnierz wzięty do niewoli przez Francuzów – nauczył Pierre’a (Piotra) Bezuchowa, jak żyć. Jeszcze jedna papierowa postać w kanonie literatury rosyjskiej.

Katajew Iwan (1902-1937) – rosyjski prozaik (Serce, Mleko). Członek grupy literackiej „Pieriewał”. W 1937 r. został aresztowany i rozstrzelany jako wróg ludu. Znacznie bardziej znany Walentin Katajew (1897-1986) świetnie sobie radził w rzeczywistości radzieckiej.

Kawierin Wieniamin (1902-1989) – rosyjski prozaik (kultowa powieść dla młodzieży Dwaj kapitanowie, Siedem par nieczystych), dramaturg i – w wolnych chwilach – literaturoznawca. W latach 20. był członkiem ugrupowania literackiego Bractwo Serafina. W zniewolonym w znacznej mierze środowisku pisarskim wyróżniał się niezależnością poglądów i ocen (nie wziął udziału w nagonce na Pasternaka, stawał w obronie Siniawskiego, Daniela, Sołżenicyna, zredagował ważny dla dwudziestowiecznej literatury rosyjskiej almanach „Litieraturnaja Moskwa”).

Kermode Sir John Frank (1919-2010) – angielski krytyk literacki i literaturoznawca (John Donne, The Metaphysical Poets, Poetry, Narrative, History, The Age of Shakespeare). W 1991 r. otrzymał tytuł szlachecki.

Kiedrina Zoja (1904-1998) – literaturoznawczyni radziecka (bardzo radziecka), przełożona Siniawskiego w Instytucie Literatury Światowej Akademii Nauk ZSRR. Zasłynęła artykułem Spadkobiercy Smierdiakowa („Litieraturnaja gazieta” 22 stycznia 1966). Swojego podwładnego oskarżyła o antyradzieckość, pornografię i antysemityzm.

Kierienski Aleksandr (1881-1970) – rosyjski prawnik, polityk (członek partii eserów, deputowany do Dumy, po rewolucji lutowej minister sprawiedliwości, minister wojny i premier Rządu Tymczasowego), publicysta. Opowiadał się za niepodległą Polską. Banknoty wyemitowane przez Rząd Tymczasowy nazywano popularnie „kierienkami”. Jesienią 1917 r. sprawował faktycznie władzę dyktatorską. To m.in. jego błędne decyzje zadecydowały o przejęciu władzy przez bolszewików w październiku 1917 r. Od 1918 r. przebywał na emigracji (Niemcy, Francja, USA). W Stanach Zjednoczonych pracował jako wykładowca akademicki i udzielał się w organizacjach emigracyjnych. Był jednym z bardziej znanych wolnomularzy rosyjskich pierwszych dziesięcioleci XX w.   

Kim Julij (1936) – rosyjski bard, dramaturg, aktor, dysydent, zięć Piotra Jakira. W materiałach KGB występował jako „Gitarzysta”. W połowie lat 70. zrezygnował z dalszej działalności w ruchu obronców praw człowieka. Od 1998 r. swoje życie dzieli między Moskwę i Jerozolimę. 6 października 1994 roku w „Gazecie Stołecznej” („Wyborczej”) znalazła się informacja: „Julij Kim i Jacek Kaczmarski wystąpią dzisiaj o godz. 18.30 w koncercie Spotkanie w Ośrodku Kultury ‘Koło Podkowy’ w Podkowie Leśnej. Julij Kim był, obok Aleksandra Galicza, jednym z najpopularniejszych bardów opozycji rosyjskiej. Swoje doświadczenia z tamtego okresu zamknął w cyklu utworów Moskiewskie kuchnie” (http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/1,0,32203,19941006WA-DLO,Kaczmarski_i_Julij_Kim__Promocja_ksiazki__Nagroda_wrzesnia,.html, data dostepu: 16 lutego 2016 r.).

Kirow Siergiej (1886-1934) – znany działacz bolszewicki. Uważano go za sukcesora Stalina, co musiało się źle skończyć dla przywódcy organizacji partyjnej w Leningradzie. Został zastrzelony w Smolnym. Jego śmierć posłużyła za pretekst do wszczęcia represji, których apogeum przypadło na rok 1937. 

Knipowicz Jewgienija (1898-1988) – literaturoznawczyni rosyjska (Heine jako liryk polityczny). Partia zawsze mogła na nią liczyć w walce z „czarnym Panteonem”: poezją Achmatowej, Cwietajewej, Chodasiewicza, Gumilowa. W recenzjach wydawniczych wykazywała się pryncypialną, ideologiczną czujnością – to dzięki tej „damie pikowej radzieckiej krytyki literackiej” tomik znakomitego Arsienija Tarkowskiego (ojca Andrieja, jeszcze bardziej znanego reżysera) przeleżał w wydawnictwie kilkanaście lat. Na starość zajęła się pisaniem całkiem niezłych wspomnień (np. o Błoku).

Kołłontaj Aleksandra (1872-1952) – działaczka komunistyczna, czerwona feministka, pierwsza (podobno) w dziejach ludzkości kobieta minister (komisarz ludowy do spraw społecznych, 11 XI 1917 – 23 II 1918), ambasador (w Norwegii, Meksyku i Szwecji), pisarka (Wasilisa Małygina, 1923; Miłość trzech pokoleń / Lubow’ trioch pokolenij, 1923; Wielka miłość / Bolszaja lubow’, 1927). W 1913 r. opublikowała artykuł programowy Nowa kobieta (Nowaja żenszczina), w którym zaprezentowała swój wzorzec kobiety wyzwolonej w „postępowym społeczeństwie”. Po przejęciu władzy przez bolszewików zainicjowała kolejną rewolucję – seksualną. W tekście noszącym charakter manifestu Droga dla skrzydlatego Erosa! (Dorogu kryłatomu Erosu!, 1923) propagowała wolną miłość. To m.in. jej Rosja Radziecka zawdzięczała niezwykle liberalny początkowo kodeks rodzinny (śluby cywilne w ZAGSIE – takim naszym USC, nieskomplikowana procedura rozwodowa, powszechny dostęp do bezpłatnej aborcji). Dzięki staraniom Kołłontaj sprowadzano z Niemiec i Danii prezerwatywy oraz salwarsan, oparty na arsenie środek stosowany w leczeniu syfilisu. Z nieznanych powodów ominęły ją represje Wielkiego Terroru.

Kołokoł – „pismo społeczno-polityczne” wydawane poza zasięgiem cenzury (samizdatowskie) w Leningradzie przez Walerija Ronkina i Siergieja Chachajewa (udało im się przygotować dwa numery). W 1965 r. obaj zostali aresztowani i skazani na 7 lat łagrów i 3 lata zesłania. Tytuł nawiązywał do czasopisma redagowanego w Londynie przez Aleksandra Hercena w latach 1857-1867.

Komsomoł (Kommunisticzeskij sojuz mołodioży / Komunistyczny Związek Młodzieży) – organizacja młodzieżowa założona w 1918 r. W 1922 r. zmieniono nazwę na Wsiesojuznyj leninskij kommunisticzeskij sojuz mołodioży (Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży). Było to kolejne ogniwo w procesie indoktrynacji młodych umysłów w ZSRR. W wieku 7-9 lat było się oktiabrionkiem (dosł.: październiczkiem); po ukończeniu tego ideologicznego przedszkola zostawało się pionierem (Wsiesojuznaja pionierskaja organizacyja imieni W. I. Lenina / Wszechzwiązkowa Organizacja Pionierska im. W. I. Lenina, rok założenia – 1922, w latach 1922-1924 patronem był Spartakus), czyli skautem w wydaniu totalitarnym;  komsomolcami byli młodzi ludzie (1977 – 36 mln. członków) w wieku od 14 do 28 lat (w tym niemal wszyscy studenci). W 1991 r. Komsomoł został wprawdzie rozwiązany, ale wkrótce reaktywowano jego działalność pod nieco zmienioną nazwą. 

Konczałowski Maksim (1875-1942) – rosyjski klinicysta reumatolog, brat znanego malarza Piotra Konczałowskiego.

Kondratiew Wiaczesław (1920-1993) – pisarz rosyjski (proza wojenna: Saszka, 1979, wyd. pol. 1984), autor wspomnień o Wiktorze Niekrasowie (O Wiktorze Nikekrasowie. Wspomnienia (Człowiek, żołnierz, pisarz) / O Wiktorie Niekrasowie. Wospominanija (Czełowiek, woin, pisatiel), 1992). Uznał, że nie ma szans w walce z poważną chorobą i „zwolnił się z życia” (jakby powiedział Waldemar Krzystek) w wybranym przez siebie czasie.

Koniew Iwan (1897-1973) – marszałek Związku Radzieckiego (od 1944 r.), w czasie II wojny światowej dowódca 1. Frontu Ukraińskiego, namiestnik Stalina (to chyba najlepsze określenie) w okupowanej Austrii (1945-1946), pierwszy dowódca wojsk Układu Warszawskiego (1955-1960), kat powstania węgierskiego (1956), głównodowodzący Zachodnią Grupą Wojsk Radzieckich w Niemczech Wschodnich (1961-1962, budowniczy muru berlińskiego), przez pewien czas honorowy obywatel Krakowa. Mówiono o nim z podziwem: „Żelazny marszałek stalinowski”. Koniew miał dwie córki: Maję (z pierwszego małżenstwa, 1923-1990, tłumaczka, zajmowała się literaturą polską, pracowała w czasopiśmie „Inostrannaja Litieratura”) i Natalię (z drugiego, ur. 1947). A więc z całą pewnością to Maja uczestnicyła we wspomnianym przez Herlinga-Grudzińskiego spotkaniu.

Kontinient – kwartalnik literacko-społeczny założony w 1974 r. i wydawany przez osiemnaście lat w Paryżu przez Władimira Maksimowa. Najbardziej znane pismo trzeciej fali emigracji rosyjskiej (tej z lat 70.-80.), programowo deklarujące współpracę z twórcami kultury niezależnej z innych krajów. W numerze pierwszym wymieniono wszystkich deklarujących gotowość współpracy z „Kontinientem” – Brodski, Czapski, Đilas, Galicz, Giedroyć (szczególnie bliskie kontakty nawiązano właśnie z „Kulturą”), Herling-Grudziński, Ionesco, Korżawin, Pachman, Sacharow, Siniawski, Sołżenicyn, Szachowska. W 1992 r. „Kontinient” zaczął ukazywać się w Rosji, a nowym redaktorem naczelnym został Igor Winogradow. Od 2013 r. kwartalnik ukazuje się wyłącznie w wersji elektronicznej (http://e-continent.de).

Kopielew Lew (1912-1997) – rosyjski literaturoznawca, prozaik (m.in. trylogia autobiograficzna: Przechowywać wiecznie, Bożyszcza mojej młodości,Weź moje smutki), tłumacz, dysydent. W czasie wojny był oficerem politycznym i na miesiąc przed kapitulacją Niemiec został aresztowany za szerzenie „propagandy humanizmu burżuazyjnego i współczucie przeciwnikowi” oraz „podważanie ducha moralno-politycznego wojsk radzieckich”. W przekładzie z bełkotu nowomowy oznaczało to, że trzydziestotrzyletni major (studiujący  w połowie lat 30. germanistykę) krytycznie oceniał zachowanie swoich towarzyszy broni wobec ludności cywilnej Prus Wschodnich. Następne dziesięciolecie (1945-1954) spędził więc w więzieniach i łagrach i tam, oczywiście, poznał Sołżenicyna (w Kręgu pierwszym jest prototypem powieściowego Lwa Rubina). W czasie odwilży pozwolono mu podjąć pracę naukową (badał rosyjsko-niemieckie stosunki kulturalne), ale po kilkunastu latach zrozumiano, że to błąd: uczony stał się jedną z ważniejszych postaci ruchu dysydenckiego w ZSRR. W 1980 r. – korzystając z nieobecności Kopielewa w kraju – pozbawiono go obywatelstwa radzieckiego. Resztę życia spędził więc w Kolonii.

Korniejczuk Aleksandr (Ołeksandr Kornijczuk, 1905-1972) – bardziej radziecki niż ukraiński dramaturg (Zagłada eskadry 1933, Prawda 1937, Bohdan Chmielnicki 1939, W stepach Ukrainy 1941, Front 1942, Skrzydła 1954, Pamięć serca 1969) i działacz polityczny (w latach 1943-1945 był zastępcą komisarza ludowego – czyli wiceministrem - spraw zagranicznych ZSRR, był dożywotnim członkiem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz deputowanym do Rady Najwyższej ZSRR i USRR). Kilka dni po zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną (22 IX 1939 r.) wystąpił na „mityngu” w Collegium Maximum Uniwersytetu im. Jana Kazimierza jako przedstawiciel władz okupacyjnych. Już za życia był doceniany (członek AN ZSRR) i sowicie nagradzany (Bohater Pracy Socjalistycznej, pięciokrotny laureat Nagród Stalinowskich). W życiu prywatnym fortuna również mu sprzyjała – cieszył się niegasnącą (prawie) sympatią Stalina i został mężem Wandy Wasilewskiej. Gorzej mu się wiedzie w życiu pozagrobowym: w wolnej Ukrainie jego sztuki zniknęły z kanonu lektur szkolnych, w Kijowie nie ma już prospektu i stacji metra noszących jego imię. 

Korolenko Władimir (1853-1921) – rosyjski prozaik (Niewidomy muzyk, Historia mojego współczesnego). W latach 1879-1884 przebywał na zesłaniu. Znany z odważnych wystąpień w obronie praw obywatelskich zarówno w czasach carskich, jak i po zdobyciu władzy przez bolszewików. Jeden z nielicznych pisarzy rosyjskich zasługujących na miano intelektualisty.

Korżawin Naum (właśc. Mandel, 1925) – poeta (Czasy / Wremiena 1977, Zawęźlenia / Spletienija 1981, List do Moskwy / Pis’mo w Moskwu 1991), dramaturg (Pewnego razu w dwudziestym / Odnażdy w dwadcatom, 1965; 1969 - polski przekład w „Dialogu ), „rosyjski Sokrates”. W 1947 r. został aresztowany i po ośmiu miesiącach spędzonych na Łubiance zesłany na trzy lata na Syberię. Jedyny wydany w kraju tomik poetycki nosił tytuł Lata(Gody, 1963) i pozostawał w kręgu problematyki etycznej, która miała odtąd stale towarzyszyć jego liryce. W 1973 r. wyemigrował do USA. Mieszka w Bostonie.

Kosík Karel (1926-2003) – czeski socjolog i filozof neomarksistowski (Dialektyka tego, co konkretne / Dialektika konkrétního, 1963; Nasz obecny kryzys / La nostra crisi attuale, 1969). W listopadzie 1944 r. został aresztowany przez Gestapo i do końca wojny przebywał w obozie koncentracyjnym w Terezinie. Po maturze (1945) studiował filozofię w Pradze, a następnie na uczelniach radzieckich. W latach 1952-1970 pracował w Czechosłowackiej Akademii Nauk i na Uniwersytecie Karola. Po zdławieniu Praskiej Wiosny stracił pracę, był inwigilowany przez służbę bezpieczeństwa, a jego książki usunięto z bibliotek. Na nowo został zatrudniony po „aksamitnej rewolucji”.

Kostierin Aleksiej (1896-1968) – rosyjski dziennikarz (pracował m.in. w gazecie o pięknym tytule „Radziecka Kołyma” / „Sowietskaja Kołyma”), pisarz, dysydent. W styczniu 1917 roku został aresztowany za przynalezność do partii bolszewickiej, ale już kilku tygodniach (a nie po trzech latach) – po rewolucji lutowej – odzyskał wolność. W wojnie domowej walczył po stronie czerwonych na Kaukazie i wszystko wskazywało na to, że zrobi karierę w aparacie partyjnym. Jednak w 1922 r. został wykluczony z RKP/b/ za pijaństwo. Przez następnych kilkanaście lat pracował jako dziennikarz, wydał też tom opowiadań. W 1938 r. został aresztowany (jako „element społecznie niebezpieczny”) i skazany na pięć lat łagrów. Do Moskwy powrócił w roku 1956 i pracował m.in. jako kioskarz. Dość dużo pisał i trochę publikował - wspomnienia o poznanych niegdyś pisarzach, okaleczone przez cenzurę opowiadania kołymskie (niech mi Szałamow wybaczy…). W 1957 roku Kostierin rozpoczął nowy etap w swoim życiu – wysłał list do Chruszczowa w obronie Inguszów, Czeczenów, Tatarów krymskich, a więc  narodów represjonowanych przez Stalina. I tak sześćdziesięciolatek wkroczył na niebezpieczną ścieżkę obrońcy praw człowieka, o czym nie pozwalali mu zapomnieć mili panowie z KGB. W latach 60. pisze (albo podpisuje) wciąż nowe listy otwarte (np. do Szołochowa). Ten najbardziej znany pochodzi z marca 1968 r., ma współautora (Piotra Grigorenkę)  i nosi tytuł List otwarty o restalinizacji. Do końca życia (ZSRR->KGB->serce->zawał) Kostierin powtarzał, że należy do „opozycji komunistycznej”.

Kosygin Aleksiej (1904-1980) – rosyjski działacz partyjny (członek Biura Politycznego KC KPZR) i państwowy (od 1946 r., do niemal samej śmierci pozostawał członkiem rządu radzieckiego – bywał ministrem, wicepremierem i wreszcie, 1964-1980, premierem).

Krasin Wiktor (1929) – rosyjski ekonomista, dysydent. Po raz pierwszy został aresztowany w 1949 r. – był na drugim roku psychologii - za „krytykę marksizmu-leninizmu”. Odsiedział 5 lat. Po powrocie z łagru pracował początkowo jako taksówkarz, później ukończył studia ekonomiczne, obronił pracę doktorską, został zatrudniony w AN ZSRR i wtedy w jego życiu pojawił się samizdat. Na początku był przepisywanie i kolportaż, a potem wyraźnie zaznaczona obecność w ruchu dysydenckim, współpraca z Piotem Jakirem. Z łatwą do przewidzenia sekwencją zdarzeń: aresztowanie – proces – zesłanie (1969-1971) – powrót – aresztowanie (1972) – przesłuchania w więzieniu Lefortowo. Tym razem i on, i Jakir przegrali z KGB. W 1975 r. wyemigrował do USA, gdzie opublikował wspomnienia Sąd (Sud, 1983). W Nowym Jorku jego sąsiadką była Irena Lasota: „Krasin postanowił napisać ksiażkę-wspomnienia. W pierwszej wersji książka miała kilkaset stron i była głównie opisem jego ciekawego i bardzo odważnego życia. Jako kilkunastolatek zdażył się przesiedzieć w czasach stalinowskich, potem, do aresztowania był przez kilka lat jednym z czołowych dysydentów. W miarę jak czytał na głos kolejne rozdziały swojej żonie Nadii i mnie, rodziły się w nim wątpliwości. Kurczyły sie rozdziały i zdania o jego bohaterstwie a zaczynały sie refleksje o odwadze, o strachu, o przemocy, o zdradzie i winie. Wyszła z tego niewielka książeczka po rosyjsku pod tytułem Sąd, przetłumaczona potem na polski, wydana w wydawnictwie podziemnym z przedmową ojca Jacka Salija” (http://irenalasota.salon24.pl/23045,ilu-komunistow-zawislo-na-szubienicach, data dostępu: 15 lutego 2016 r.). W latach 90. Krasin powrócił do kraju.

Krasnaja Now’ – pierwszy popaździernikowy tołstyj żurnał (dosł. grube czasopismo), który wychodził w latach 1921-1942 (ostatni numer ukazał się w sierpniu) początkowo jako dwumiesięcznik, a następnie miesięcznik literacko-artystyczny i naukowo-publicystyczny. Największe zasługi dla „Czerwonej Nowiny” położył Aleksandr Woronski (1884-1937), jej pierwszy redaktor naczelny (1921-1927) i animator ugrupowania literackiego „Pieriewał”.

Krasnow-Lewitin Anatolij (właśc. Lewitin, pseud. Krasnow, 1915-1991) – rosyjski pisarz religijny (trzytomowe Szkice z historii rosyjskiej smuty cerkiewnej. Lata 20.-30. XX w. / Oczerki po istorii russkoj cerkownoj smuty. 20-je–30-je XX w., 1978), dysydent, nazywał siebie „chrześcijańskim socjalistą”. Był zwolennikiem Żywej Cerkwi (został nawet wyświęcony na diakona), której idea zrodziła się na początku XX w., ale oficjalnie rozpoczęła działalność po rewolucji lutowej (1917). Jej zwolennicy opowiadali się za odnową Cerkwi (stąd też alternatywna nazwa ruchu: Odnowicielstwo), za zmianami dotyczącymi m.in. ceremoniału liturgicznego. Przez Rosyjski Kościół Prawosławny byli uważani za heretyków. Po przewrocie bolszewickim poparli nowy reżim i w latach 20. Żywa Cerkiew cieszyła się specjalnymi względami władz. Być może, ale Krasnowa-Lewitina to nie dotyczyło - był kilkakrotnie aresztowany (1934, 1949, 1969, 1971) i więziony (1949-1956, 1971-1974). W jego obronie występował m.in. Andriej Sacharow. W roku 1974 został wydalony z kraju. Zmarł w Lucernie.

Krasnyj Kawalerist – tygodnik Południowego Okręgu Wojskowego wydawany w latach 1919-1921. Później pismo kilkakrotnie zmieniało tytuł i częstotliwość ukazywania się.

Krawczenko Wiktor (1905-1966) – zawód wyuczony: inżynier (jego najlepszym kolegą na studiach był Breżniew), zawód wykonywany: uciekinier / The Defector, autor książki I Chose Freedom (1946; Wybrałem wolność. Życie prywatne i polityczne radzieckiego funkcjonariusza, tłum. M. Antosiewicz, „Magnum”, Warszawa 2009). W czasie drugiej wojny światowej znalazł się w składzie delegacji radzieckiej, która zajmowała się w Waszyngtonie zakupem broni dla Armii Czerwonej. Wpadł w złe antystalinowskie towarzystwo (mieńszewików, trockistów) i poprosił o azyl polityczny. Zamieszkał w Nowym Jorku jako Peter Martin. Zmarł w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach – według oficjalnej wersji popełnił samobójstwo, wedle nieoficjalnej (jeszcze jednej spiskowej) został zamordowany przez KGB (tak sądzi, na przykład, syn Wiktora Andrew, który w roku 2008 nakręcił film dokumentalny The Defector).

Kriestinski Nikołaj (1883-1938) – rosyjski prawnik i dyplomata, działacz bolszewicki (członek SDPRR od 1903 r.). W latach 1922-1930 był amabasadorem ZSRR w Niemczech, a następnie wiceministrem zpraw zagranicznych (pierwyj zamiestitiel narkoma inostrannych dieł SSSR, 1930-1937). W roku 1932 podpisał pakt o nieagresji z Polską. Ofiara Wielkiej Czystki – aresztowany 29 maja 1937 r., był jednym z oskarżonych w tzw. trzecim procesie moskiewskim, rozstrzelany 15 marca 1938 r. Los ma czarne poczucie humoru, niekiedy też ma wąsy i mowi po rosyjsku z charakterystycznym gruzińskim akcentem – ostatnie dwa miesiące przed aresztowaniem Kriestinski był wiceministrem sprawiedliwości.

Kriuczkow Piotr (1889-1938) – prawnik, namaszczony przez Jagodę sekretarz Gorkiego, współpracownik służby bezpieczeństwa. Aresztowany 5 października 1937 r., skazany 13 marca 1938 r., rozstrzelany 15 marca 1938 r. Jego los podzieliła żona Jelizawieta.

Kriwicki Walter (1899-1941) – wieloletni agent wywiadu radzieckiego (działał m.in. w Polsce). W 1937 roku odmówił powrotu do kraju (był wówczas rezydentem w Holandii) i poprosił o azyl polityczny we Francji. Po jego otrzymaniu przeniósł się do USA. Przebywał też w Kanadzie i w Wielkiej Brytanii (gdzie przekazał dane około 100 szpiegów radzieckich). Jego śmierć w nowojorskim hotelu jest owiana tajemnicą (oficjalnie – samobójstwo, nieoficjalnie – zastrzelony przez enkawudzistów). Książka Kriwickiego I Was Stalin's Agent (Byłem agentem Stalina) ukazała się w polskim tłumaczeniu w 1964 r. (Instytut Literacki, Paryż).

Krokodił – radzieckie pismo satyryczne (pierwszy numer ukazał się w 1922 r.) ilustrowane obficie karykaturami Kukryniksów. Żałosny wytwór propagandy, który miał miliony czytelników. Do dziś można spotkać w e-sieci jakieś jego kolejne e-wcielenia i e-mutacje.

Kronika – wydawnictwo założone w Stanach Zjednoczonych (1972) przez Walerija Czalidzego i Edwarda Klina: „Chronika priess”, gławnyj riedaktor izdatielstwa – Walerij N. Czalidze, riedaktory: Pitier Rieddawiej i Edward Kłajn / Khronika Press, Editor-in-Chief: Valery Chalidze, Editors: Peter Reddaway (London), Edward Kline (New York). Published by: Khronika Press, 505 8th Ave., New York, N.Y. 10018. „Khronika Press” opublikowała książki m.in. Bukowskiego, Marczenki, Sacharowa i, co najważniejsze, przedrukowywała znany biuletyn samizdatowski „Chronika tiekuszczich sobytij” (od numeru 28-go do 64-go).

Kronsztad – Od czasu przejęcia władzy przez bolszewików zaczęła obowiązywać doktryna „komunizmu wojennego”, który „[…] ocalił być może rząd sowiecki podczas wojny domowej, niemniej przyczynił się również do zrujnowania gospodarki kraju”. Na początku 1921 r. drastycznie pogorszyły się warunki życia w Piotrogrodzie. Brak surowców sprawił, że zamknięto niemal sto przedsiębiorstw. Obniżono (i tak już symboliczne) normy żywnościowe. Zdesperowani robotnicy z największych piotrogrodzkich fabryk rozpoczęli strajki. W odpowiedzi 24 lutego wprowadzono stan wojenny. Protestujących poparł garnizon kronsztadzki oraz marynarze stacjonujących tam okrętów wojennych. Teraz do żądań o charakterze ekonomicznym dopisano nowe – polityczne. „[…] W marcu 1921 r. wybuchło antybolszewickie powstanie w kronsztadzkiej bazie floty wojennej, dla komunistów jednym z osławionych zarzewi rewolucji październikowej. […] Marynarze oraz inni buntownicy domagali się wolnych rad oraz zniesienia monopartyjnych rządów, wolności słowa i prasy, zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji i zaprzestania nie tylko przymusowych rekwizycji zboża, lecz również zniesienia wszelkiej kontroli państwa nad gospodarką” (N. V. Riasanovsky, M. D. Steinberg, Historia Rosji, tłum. A. Bernaczyk, T. Tesznar, Kraków 2009, s. 521). 7 marca 1921 r. 7 Armia dowodzona przez Tuchaczewskiego rozpoczęła – nieudany, jak się okazało - szturm na Kronsztad (przypomnę, że twierdza i baza znajdują się na wyspie położonej w Zatoce Fińskiej, o tej porze roku zamarzniętej). Walki – z łatwym do przewidzenia finałem – trwały do 18 marca. Znacznej części obrońców (ok. 8 tys.) udało się przedostać po lodzie do Finlandii, około tysiąca poniosło śmierć w czasie oblężenia, blisko 5 tysięcy zostało wziętych do niewoli. Według oficjalnych danych, zginęło 527 żołnierzy 7 Armii, a 3285 zostało rannych. Teraz do akcji wkroczył Dzierżyński i jego czekiści: 2103 powstańców skazano na rozstrzelanie, 6459 osób (represje dotknęły także cywilów nie uczestniczących bezpośrednio w starciach) otrzymało inne wyroki. Jeszcze w 1921 roku obowiązujące hasła komunizmu wojennego trafiły do lamusa, zastąpione przez liberalne w sferze gospodarczej zasady Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP). Jednak przez wiele następnych lat trwała jeszcze wojna semantyczna: obrońcy (niewątpliwie sympatyzujący z anarchistami) nazywali siebie „rewolucjonistami” i mówili o „trzeciej rewolucji” (po lutowej i październikowej), bolszewicy określali ich mianem „kontrrewolucjonistów” lub – w wersji już późniejszej – „buntowników”. Historycy (niekoniecznie rosyjscy) zgodnie piszą o „powstaniu” i „powstańcach”.

Kropotkin Piotr (1842-1921) – geograf (należał do Imperatorskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego), historyk, zegarmistrz (w Szwajcarii!), publicysta, książę-anarchista (autor legendarnych Wspomnień rewolucjonisty, 1898), twórca ideologii anarcho-komunizmu. Ukończył Korpus Paziów, służył jako oficer na Syberii, po pięciu latach podał się do dymisji na znak protestu przeciwko brutalnemu stłumieniu powstania polskich zesłańców. Swój cel w życiu odnalazł w 1872 roku w Zurychu – został członkiem I Międzynarodówki, poznał Michaiła Bakunina i zrozumiał, że jest anarchistą. Od połowy lat siedemdziesiątych idee swojej nowej religii głosił w Rosji, Belgii, Szwajcarii, Francji, co zaowocowało bliższym poznaniem Twierdzy Pietropawłowskiej (uciekł z lazaretu) i więzienia w Lyonie. Aktywnie uczestniczył w wydawaniu kilku gazet o wszystko mówiących tytułach: „Le Révolté”, „Freedom” i „The Anarchist”. Po rewolucji lutowej – w maju 1917 roku - powrócił z czterdziestoletniej emigracji, odrzucił propozycję Aleksandra Kierienskiego objęcia teki ministra w Rządzie Tymczasowym, ale była mu też obca ślepa miłość do partii bolszewickiej i Lenina. Po przewrocie październikowym staromodny człowiek z zasadami spotkał się kilkakrotnie z nowoczesnym człowiekiem bez zasad, napisał do niego parę listów i często wstawiał się w obronie przebywających w więzieniach anarchistów. Wierny ideałom demokracji Kropotkin – którego poglądy kształtowała myśl filozoficzna i społeczno-polityczna Europy Zachodniej drugiej połowy XIX wieku - bardzo wcześnie zrozumiał dokąd zmierza nowa Rosja: „Rozpętywanie czerwonego terroru, a tym bardziej branie zakładników […] jest niegodne socjalistycznej partii rewolucyjnej i haniebne dla jej przywódców. […]. Zapoczątkowanie ery czerwonego terroru jest równoznaczne z przyznaniem się do bezsilności rewolucji, podążanie dalej drogą wytyczoną przez terror oznacza przyznanie się do własnego nieodległego zgonu. […]. Policja nie może być budowniczym nowego życia. A tymczasem staje się ona najwyższą władzą w każdym mieście i wiosce. Dokąd zmierza Rosja? Do najokropniejszej reakcji!” (z listu do Lenina opublikowanego po raz pierwszy w 1998 r.).

Krupska Nadieżda (1869-1939) – rosyjska działaczka komunistyczna, pedagożka (dawniej: pedagog), żona Lenina. Pochodziła z przyzwoitej rodziny (zubożała szlachta), ukończyła ze złotym medalem przyzwoite gimnazjum żeńskie (księżnej Aleksandry Obolenskiej w Petersburgu), kontynuowała naukę w przyzwoitej wyższej szkole żeńskiej (tzw. Bestużewskie Kursy, na tradycyjne rosyjskie uczelnie kobiety nie miały wstępu). Jednak już po roku studiowania wpadła w marksistowskie towarzystwo i zrezygnowała z dalszej edukacji (1890). A jeszcze później poznała Lenina (1894) i nie opuściła go aż do śmierci. „Władimir Iljicz – pisał inny „działacz ruchu rewolucyjnego w Rosji” Gleb Krzyżanowski – mógł znaleźć kobietę piękniejszą […], ale mądrzejszej od Nadieżdy Konstantinowny, bardziej oddanej sprawie, niż ona, wśród nas nie było”. Na XIV Zjeździe WKP/b/ (1925) jeszcze popierała Zinowiewa oraz Kamieniewa, ale w porę zrozumiała swój błąd i dzięki temu do końca swoich dni pozostała Pierwszą Wdową ZSRR. Sprawa, o której pisał Gorki w cytowanym liście zaczęła się z chwilą objęcia przez Krupską w 1920 r. stanowiska przewodniczącej Gławpolitproswietu (Głównego Komitetu Polityczno-Oświatowego). Zgodnie z jej sugestiami - bo to zła kobieta była – uznano, iż biblioteki nie mogą należycie spełniać swojej funkcji „politycznej i kulturalno-wychowawczej”, dopóki się nie uwolnią od bagażu „literatury kontrrewolucyjnej i szkodliwej”. Dla bibliotek naukowych oznaczało to konieczność tworzenia spiecchranu (czyli zbiorów specjalnych), natomiast dla publicznych wycofanie z księgozbiorów publikacji z zakresu filozofii (niemarksistowskiej ma się rozumieć), psychologii, etyki oraz „broniących mentalizmu, okultyzmu, spirytyzmu, teozofii”. W dziale Religia miały się znależć jedynie wydawnictwa „antyreligijne” i „antycerkiewne”. Należało również usunąć książki, które „pobudzają, umacniają i rozwijają niskie, zwierzęce i aspołeczne postawy, przesądy, nacjonalizm i militaryzm”. Ze szczególną jednak troską potraktowano literaturę dla dzieci i młodzieży (pani Nadieżda pretendowała przecież nie tylko do roli „naczelnego bibliotekarza”, ale i „naczelnego pedagoga” kraju). Początkowo zniknęły ze zbiorów bibliotecznych nawet bajki, ponieważ – jak się okazało – „mają szkodliwy wpływ na nieokrzepłą swiadomość dziecka”, szerzą zabobony i mistycyzm oraz „zaciemniają materialistyczny obraz świata”. Po pewnym czasie rosyjskie bajki ludowe zostały zrehabilitowane - doceniono ich rolę w procesie „wychowanie patriotycznego”.

Krzywy Róg – Zaczęło się niewinnie: od próby zatrzymania pijanego wojskowego przez niekoniecznie trzeźwego milicjanta, którego wkrótce wsparli inni stróże prawa (w ZSRR te formacje nie darzyły się sympatią i często dochodziło do rytualnych bójek, tradycja ta przetrwała do dziś). Żołnierz próbował uciec, milicjanci oddali w jego kierunku kilka, może kilkanaście strzałów. Dwoje przechodniów odniosło rany, uciekinier został aresztowany. Gęstniejący tłum stanął w jego obronie i wkrótce rutynowa żołniersko-milicyjna utarczka przekształciła się w masowe niepokoje (16-18 czerwca 1963 r.) z udziałem może nawet sześciu tysięcy osób. Zginęło czworo uczestników zajść, piętnaścioro zostało rannych, około trzech tysięcy stanęło przed sądem (1500 oskarżonych otrzymało kilkuletnie wyroki pozbawienia wolności, drugą połowę skazano na piętnastodniowe pobyty w areszcie). Główni bohaterowie dramatu pozostali dla nas anonimowi, ich nazwiska zostały zapewne objęte jakąś ważną tajemnicą.

Kujbyszew Walerian (1888-1935) – działacz bolszewicki. Już jako szesnastolatek został członkiem SDPRR i jak z dumą podkreślają radzieccy biografowie był niemiłosiernie ciemiężony przez carat – relegacja z Wojskowej Akademii Medycznej w Petersburgu, relegacja z Uniwersytetu Tomskiego (studiował prawo), osiem aresztowań, cztery zesłania. Po przewrocie bolszewickim był jednym z twórców Armii Czerwonej. Przez jakiś czas stał na czele KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii /b/ Turkiestanu (Rossijskaja kommunisticzeskaja partija /b/ Turkiestana). Po wojnie domowej odkrył w sobie (odkryto w nim?) potrzebę bycia ekonomistą i został przewodniczącym Komisji Planowania Gospodarczego (Gospłan SSSR). Wokół okoliczności jego śmierci narosło wiele mitów. I jeszcze coś lirycznego na koniec: kochał poezję Puszkina, Lermontowa, Niekrasowa i często recytował ich wiersze.

Kurski Dmitrij (1874-1932) – bolszewicki działacz partyjny, prawnik, ludowy komisarz sprawiedliwości (narkomjust w latach 1918-1928), dyplomata (ambasador ZSRR we Włoszech, 1928-1932).

Kusák Alexej (1929) – dziennikarz czeski (Kultura a politika v Československu 1945-1956). W latach 1943-1945 musiał – ze względu na swoje pochodzenie – ukrywać się na wsi. Po wojnie studiował w słynnej praskiej szkole filmowej (FAMU - Filmová a televizní fakulta Akademie múzických umění) i na dziennikarstwie Uniwersytetu Karola. Jeden z organizatorów konferencji kafkowskiej w Liblicach (1963), która zapowiadała Praską Wiosnę. Po zajęciu Czechosłowacji przez wojska Układu Warszawskiego wyemigrował do Niemiec Zachodnich. Aksamitna rewolucja sprawiła, że już jako emeryt powrócił do Pragi. Atmosferę niegdysiejszego sympozjum przywołał Kusák po czterdziestu latach w książce Tance kolem Kafky.

Kuzmin Michaił (1872-1936) – rosyjski poeta, prozaik i kompozytor. Urodził się w rodzinie staroobrzędowców, terminował u symbolistów, by w eseju O pięknej jasności (О прекрасной ясности, 1910) sformułować program klaryzmu, zjawiska antycypującego akmeizm, a na początku lat dwudziestych głosić hasła emocjonalizmu (Deklaracja emocjonalizmu / Декларация эмоционализма, 1923), który jednak nie zdobył większego rozgłosu i uznaniem cieszył się jedynie wśród najbliższych jego twórcy. Ale to nie manifestom literackim zawdzięczał swoją popularność Kuzmin, lecz opublikowaniu już w roku 1906 (zaledwie kilkanaście miesięcy po debiucie) jedenastu wierszy z cyklu Pieśni aleksandryjskie (Александрийскиепесни) i skandalizującej (apoteoza homoseksualizmu) powieści autobiograficznej Skrzydła (Крылья, 1907). Przez całe swoje życie konsekwentnie głosił hasła „małej sztuki”, nie obciążonej misją posłannictwa, bagażem ideologii czy etyki. Z ironią traktował pisarstwo Lermontowa, Lwa Tołstoja i wszystkich tych twórców, którzy w literaturze szukali rozwiązania „wiecznych problemów”. Los niełaskawie z nim się obszedł, skazując go na wiek XX. Był bowiem człowiekiem rokoka (ale też w jakimś stopniu antyku, staroobrzędowej Rusi, renesansu i zapewne jeszcze kilku innych epok), który tamtą atmosferę i tamte obyczaje - gdy życie było grą, gdy przyjemność była wartością nadrzędną, gdy zabawa w miłość zastąpiła uczucie, gdy buduar pełnił rolę salonu - pieczołowicie odtwarzał w swojej twórczości. Na szczęście epoka przełomu wieków sprzyjała takim artystom, wiele rozumiała i prawie wszystko wybaczała. Mógł więc Kuzmin dowolnie stylizować swoje życie i swoją twórczość, ale po październiku 1917 stawało się to z każdym rokiem trudniejsze. I wreszcie niemożliwe. Ostatni tomik poezji (Pstrągi rozbijają lód / Форель разбивает лед, 1929) jest krzykiem rozpaczy człowieka, który utracił swój świat. Karnawał dobiegł końca, ucichł gwar bawiących się gości, zdjęto maski. Trwały wprawdzie przygotowania do nowej maskarady, ale w niej twórca klaryzmu już nie chciał uczestniczyć. W komunistycznej Rosji wycofano jego książki z bibliotek i nie wyrażano zgody na publikację nowych, w hitlerowskich Niemczech palono je na stosach. 17 grudnia 1933 roku Rada Najwyższa ZSRR podjęła uchwałę określającą homoseksualizm jako przestępstwo i już od stycznia 1934 roku zaczęły się masowe aresztowania gejów. Zgodnie z wprowadzonym 7 marca do kodeksu karnego artykułem 121 groziło im pozbawienie wolności na okres od 5 do 8 lat. Aresztowano wówczas między innymi kilka osób o tej właśnie orientacji seksualnej także z najbliższego otoczenia niegdysiejszego skandalisty. Sam pisarz szczęśliwie tego uniknął. „Los okazał się dla Kuzmina łaskawy – piszą jego biografowie – zmarł w Leningradzie […] z powodu choroby, a nie ‘śmiercią naturalną’ (jak stawiał diagnozę licznym mrocznym finałom czarny humor lat trzydziestych)”. Dopiero niedawno, w 1998 roku, mógł się ukazać pierwszy tom jego znakomitych  dzienników.

Kwliwidze Michaił (Micho) (1925-2005) – gruziński poeta (tomik Nadpis’ na kamnie / Napis na kamieniu, 1961) i tłumacz (m.in. poezji polskiej, otrzymał odznakę Zasłużony Działacz Kultury PRL) mieszkający przez wiele lat w Moskwie.

Landau Lew (1908-1968) – fizyk rosyjski, noblista (1962), współtwórca radzieckiej broni atomowej (Nagrody Stalinowskie – 1946, 1949, 1953). Przez rok przebywał w więzieniu (1938-1939).

Lebiediew Aleksandr (1928-2002) -  literaturoznawca rosyjski (Czaadajew, Moskwa 1965). 

Lebrun Victor (1882-1979), Wspomnienia o Lwie Tołstoju, tłum. z esperanto T. Tyblewski, Kraków 1984.

LEF - Poczynaniom artystycznym twórców skupionych w grupie LEF stale towarzyszyła refleksja teoretyczna i – obca innym ugrupowaniom z lat dwudziestych – potrzeba nieustannego wygłaszania manifestów (paramanifestów), ciągłego definiowania swego rozumienia sztuki oraz niegasnąca, pofuturystyczna gotowość do prowokacji i polemiki (początkowo na łamach redagowanego przez Majakowskiego czasopisma „LEF” – w latach 1923-1925 ukazało się siedem numerów, a po jego zamknięciu – „Nowego LEF-u”, 1928-1929, główny redaktor – Majakowski, a po jego rezygnacji – Siergiej Trietiakow). Jedną z niewątpliwych zasług lefowców było rozpropagowanie w Rosji zasad sztuki awangardowej (np. znakomitą szatę graficzną obydwa tytuły zawdzięczały konstruktywiście Aleksandrowi Rodczence).

Lejpunski Aleksandr (1903-1972) – fizyk rosyjski (trzykrotnie odznaczony Orderem Lenina, Bohater Pracy Socjalistycznej - 1963). 14 czerwca 1938 r. został aresztowany, ale już po dwóch miesiącach zwolniony. Od 1939 r. kierował badaniami dotyczącymi problematyki „rozszczepienia uranu” („Izuczenije dielenija urana”).

Lemke Michaił (1872-1923) – historyk rosyjski. Pisał m.in. o funkcjonowaniu cenzury w dziewiętnastowiecznej Rosji. W 1922 r. został członkiem Rosyjskiej Komunistycznej Partii /bolszewików/.

Lenin Władimir (właśc. Uljanow, 1870-1924) – bolszewicki działacz partyjny i państwowy, filozof (Materializm a empiriokrytycyzm), ideolog komunizmu, publicysta (Co robić?), prawnik, współtwórca Rosji Radzieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (grudzień 1922 r.). Na przełomie XIX i XX wieku prowadził – w kawiarniach i piwiarniach Zurychu, Paryża, Berlina, Monachium, Kolonii, Liege, Londynu, Brukseli, Genewy, Pragi, Krakowa, Wiednia - intensywne i dogłębne badania terenowe nad zgniłym kapitalizmem przechodzącym w krwiożerczy imperializm. Przyjazdy do Rosji kończyły się z reguły pobytem w więzieniu lub na niekoniecznie uciążliwym zesłaniu. Po obaleniu Rządu Tymczasowego został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych (wedle nierewolucyjnej nomenklatury: premierem). To jemu totalitarna Rosja zawdzięcza wszystko to, co spotkało ją przez następnych siedemdziesiąt lat. W 1918 r. Lenin został postrzelony przez Fanny Kapłan. Cztery lata później stan jego zdrowia zaczął się gwałtownie pogarszać (wylewy, paraliż). Nie chciał, by jego następcą został Stalin (pisał o tym w grudniu 1922 r. w Liście do Zjazdu - zwanym potocznie „testamentem Lenina” – którego treści nie dane było wtedy poznać adresatom). Po śmierci stał się obiektem kultu. Dziś tow. Uljanowa można odwiedzać we wtorki, środy, czwartki i soboty od 10.00 do 13.00 (wstęp wolny). 

Leonidze Gieorgij (1899-1966) – poeta gruziński trzykrotnie wyróżniony Nagrodą Stalinowską (po raz pierwszy w 1941 r. za chwytającą wszystkich za serce „epopeję” Stalin. Dzieciństwo i młodość). Zaczynał, jak niemal cała jego generacja, w „Niebieskich rogach”, ale wkrótce zrozumiał swój błąd, zmienił image i został porządnym radzieckim poetą-czynownikiem.

Leonow Leonid (1899-1994) – rosyjski prozaik (Borsuki, Złodziej, Rosyjski las) i dramaturg (Najazd, Złota kareta).

Lermontow Michaił (1814-1841) – poeta (wiersze i poematy: Napoleon 1829, Żagiel 1832, Borodino 1837, Demon 1841, Żegnaj mi, Rosjo nieumyta…, 1841), prozaik (Księżna Ligowska 1836, Bohater naszych czasów 1838-1839) i dramaturg (Menschen und  Leidenschaften 1830, Maskarada 1835). Sztandarowa postać romantyzmu rosyjskiego. To on zaraził rodaków Weltschmerzem. Zginął, podobnie jak Aleksandr Puszkin (Lermontow poświęcił mu w 1837 roku wiersz Śmierć poety), na pojedynku.

Lert Raisa (1906-1985) – rosyjska dziennikarka, obrończyni praw człowieka, autorka samizdatu, współzałożycielka pisma „Poiski” („Poszukiwania”, 1978-1980, w sumie osiem numerów). W almanachu „XX wiek” pełniła rolę sekretarza. Przez całe swoje życie wyznawała niezmiennie poglądy skrajnie lewicowe.

Leskow Nikołaj (1831-1895) – rosyjski prozaik (Bez wyjścia, Powiatowa lady Macbeth, Pielgrzym urzeczony, Opowieść o zezowatym tulskim Mańkucie i stalowej pchle). Wprowadził do literatury rosyjskiej narrację opartą na gawędzie (tzw. skaz).

Letopis’ – miesięcznik założony z inicjatywy Gorkiego i wydawany w Piotrogrodzie w latach 1915-1917.

Lewin Jurij Josifowicz (1935-2010) – rosyjski filolog (Matematyka a językoznawstwo), literaturoznawca (Komentarz do poematu „Moskwa – Pietuszki” Wieniedikta Jerofiejewa), semiotyk (Prace wybrane. Poetyka. Semiotyka), matematyk (w styczniu 1966 r. – kandydat nauk fizyczno-matematycznych; polski odpowiednik: doktor). Przyjaźnił się z Julijem Danielem. W Białej księdze błędnie podano inicjał imienia Lewina – „W.”. W Polsce już w latach 60. wydano książkę, której jest współautorem: J. Lewin, J. Gastiew, J. Rozanow, Język, matematyka, cybernetyka, tłum. I. Roman, Warszawa 1967. 

Lewin Lew (1870-1938) – osobisty (czy raczej nadworny) lekarz kremlowskich VIP-ów (m.in. Lenina, Mołotowa, Dzierżyńskiego i jego następców), ale też Gorkiego i Pasternaka. Aresztowany – 2 grudnia 1937 r., skazany – 13 marca 1938 r., rozstrzelany – 15 marca 1938 r. Jego syna Władimira (ur. 1903, prawnik) rozstrzelano 27 września 1938 r.

Lewin Władimir (1897-1934) – przewodniczący spółdzielni mieszkaniowej, członek partii bolszewickiej od roku 1917, jedna z wielu ofiar represji stalinowskich rozpętanych w Leningradzie po śmierci Kirowa. Oskarżony z artykułu 58-8 i 58-11 KK RSFRR (przynależność do mitycznego „Centrum Leningradzkiego” – zinowiewowsko-trockistowskiej „podziemnej kontrrewolucyjnej grupy terrorystycznej”, która zorganizowała zabójstwo pierwszego sekretarza WKP/b/) został skazany na karę śmierci. W chwili aresztowania Lewin – ze względu na wiek - już nie mógł być komsomolcem.

Lewitan Jurij (1914-1983) – radziecki legendarny spiker radiowy. Jego „aksamitny bas” („Mówi Moskwa! Na antenie są wszystkie rozgłośnie radiowe Związku Radzieckiego!”) był znany wszystkim radiosłuchaczom. To jego głos towarzyszył Rosjanom w czasie drugiej wojny światowej (poczynając od komunikatu o rozpoczęciu działań wojennych, a na odczytaniu aktu bezwarunkowej kapitulacji Niemiec kończąc), to z jego ust usłyszeli o śmierci Stalina i o locie Gagarina. Niestety, nikt w czasie – ja to określają Rosjanie – Wielkiej Wojny Ojczyźnianej nie pomyślał o nagrywaniu unoszącego się na falach eteru Lewitana (a może po prostu wyposażenie techniczne radia moskiewskiego na to nie pozwalało?) i dlatego w wielkiej tajemnicy nadrobiono to zaniedbanie w latach 50. i 60. Kremlowscy propagandyści zafundowali więc charyzmatycznemu spikerowi surrealistyczne déjà vu.

Ličko Pavel (?-1988) – słowacki dziennikarz (był m.in. redaktorem pisma „Kultúrny život”; Herling-Grudziński zniekształcił ten tytuł w swoim eseju), tłumacz, więzień polityczny (1970-1972, pierwszy intelektualista słowacki aresztowany po wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji). W 1967 roku dotarł do Riazania i rozmawiał z Sołżenicynem. Spotkanie zaowocowało przemyceniem na Zachód Oddziału chorych na raka (o czym wiedzieli tylko wtajemniczeni) i opublikowaniem reportażu Jeden dzień u Aleksandra Isajewicza Sołżenicyna (który mogli przeczytać wszyscy w oficjalnie wydawanym „Życiu Kulturalnym”). W latach 70. (straszny dla niepokornych Czechów i Słowaków czas „normalizacji”) Telewizja Czechosłowacka wyemitowała materiał „dokumentalny”, z którego wynikało, że Ličko jest agentem brytyjskim. Zastraszony, zniszczony psychicznie dziennikarz zerwał wszelkie kontakty z przyjaciółmi (także w trosce o ich bezpieczeństwo). Na domiar złego Sołżenicyn (wtedy już na emigracji) niesłusznie go oskarżył  o samowolne rozporządzenie się przemyconym rękopisem. Na szczęście w tych trudnych chwilach zawsze mógł liczyć na żonę Martę. O zmarłym w osamotnieniu dziennikarzu przypomniano dopiero po aksamitnej rewolucji.

Lifszyc Isaak (1892-1978) – bliski przyjaciel Isaaka Babla, jeszcze z odeskich czasów szkolnych. Niedawno opublikowano listy autora Armii Konnej do Lifszyca (I. Babiel, Pis’ma drugu. Iz archiwa I. L. Lifszyca, Moskwa 2007). „Odessa – pisał Babel – jest jeszcze bardziej martwa niż martwy Lenin. Tu jest okropnie”.

Litieraturnaja gazieta – pierwszy numer ukazał się w 1929 r. (pismo o takiej samej nazwie ukazywało się wcześniej w Rosji w latach 1830-1831 i 1840-1849), tygodnik (od 1967 r.), oficjalny organ Związku Pisarzy Radzieckich (od 1934 r.), obecny nakład – 131 000 egz. (najwyższy był w 1989 r. – 6 500 000 egz.), wersja elektroniczna: http://www.lgz.ru/. 

Litieraturnaja Moskwa – odwilżowy almanach literacki (ukazały się jedynie dwa  tomy: 1 – 1955, 2 - 1956); Litieraturnaja gazieta – pierwszy numer ukazał się w 1929 r. (pismo o takiej samej nazwie ukazywało się wcześniej w Rosji w latach 1830-1831 i 1840-1849), tygodnik (od 1967 r.), oficjalny organ Związku Pisarzy Radzieckich (od 1934 r.), obecny nakład – 115 000 egz. (najwyższy był w 1989 r. – 6 500 000 egz.), wersja elektroniczna: http://www.lgz.ru/; 

Litieraturnaja Rossija – wychodzi od 1963 r., „tygodnik pisarzy Rosji” w czasach głasnosti uchodził za matecznik – nawiązującego do tradycji dziewiętnastowiecznego poczwiennictwa - „prawosławnego patriotyzmu”, obecny nakład - 19 650 egz., wersja elektroniczna: http://www.litrossia.ru/.

Litwinow Pawieł (1940) – rosyjski fizyk, dysydent, wnuk Maksima Litwinowa (ministra spraw zagranicznych  w czasach stalinowskich, 1930-1939). Udział w kilkuosobowej demostracji na Placu Czerwonym (1968) przeciwko wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji przepłacił więzieniem i zesłaniem. W 1974 r. wyemigrował do USA.

London Artur (1915-1986) – czeski dyplomata (wiceminister spraw zagranicznych Czechosłowacji w latach 1949-1951) i publicysta. Uczestniczył w wojnie domowej w Hiszpanii i po jej zakończeniu osiadł we Francji. W 1942 r. (według innych źródeł - w 1943 r.) trafił do obozu koncentracyjnego w Mauthausen. W 1948 r. powrócił do Czechosłowacji. Aresztowany w 1951 r. Na ławie oskarżonych zasiadł z Rudolfem Slánskim i skazano go na dożywocie (1952). W 1956 r. został zwolniony, a siedem lat później wyemigrował do Francji. Wspólnie z żoną napisali książkę L'aveu, dans l'engrenage du proces de Prague (1968).

Łabędź Leopold (1920-1993) – polski dziennikarz (redaktor naczelny kwartalnika „Survey”), wykładowca akademicki (m.in. London School of Economics and Political Science), „strongly anti-communist”. W 1939 r. został więźniem Gułagu, trzy lata później opuścił ZSRR z armią gen. Andersa. Po wojnie osiadł w Londynie. W latach 60.-80. zredagował wiele publikacji z zakresu sowietologii.

Łakszyn Władimir (1933-1993) – rosyjski krytyk literacki. W latach 1962-1970 był członkiem redakcji miesięcznika „Nowyj mir”. Wspomniany przez Gustawa Herlinga-Grudzinskiego artykuł ukazał się 1964 r. (w styczniowym numerze).

Łang Gieorgij (1875-1948) – rektor Leningradzkiego Instytutu Medycznego (1928-1930), opiekował się Gorkim w ostatnich dniach jego życia.

Łaszkowa Wiera (1944) – dysydentka rosyjska. W 1967 roku została oskarżona o rozpowszechnianie samizdatu (przepisywała na maszynie m.in. almanach Gałanskowa „Feniks-66”) i skazana w „Procesie czworga” na rok więzienia. Przyjaźniła się z Nadieżdą Mandelsztam.

Ławrynenko Jurij (1905-1987) – ukraiński literaturoznawca, eseista, publicysta. Po studiach (1930, Uniwersytet  Charkowski) poświęcił się pracy naukowej. To nie był dobre czasy dla uczonych wątpiących w prawdy objawione socrealizmu – w latach 1933-1935 Ławrynenko był kilkakrotnie aresztowany, a w roku 1935 trafił na cztery lata do łagru. W czasie wojny udało mu się przedostać do Lwowa, a stamtąd do Austrii (1944). W roku 1950 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. Zmarł w Nowym Jorku. Od lat pięćdziesiątych datuje się jego znajomość i współpraca z Jerzym Giedroyciem, z którego inicjatywy przygotował antologię Rozstrzelane Odrodzenie (Paryż 1959, Biblioteka „Kultury”). „Koncepcja Giedroycia – pisał na łamach „Tygodnika Powszechnego” Bohdan Osadczuk - znalazła pozytywny odzew u części emigracji ukraińskiej, a mianowicie u tej, która również nie wierzyła w ideę nowej wojny ‘wyzwoleńczej’. Nasza grupa, stawiająca na powolny proces przeobrażeń w systemie komunistycznym i na ideologiczną walkę z imperium sowieckim, w odróżnieniu od większości naszych ziomków liczących na wojenny konflikt USA–ZSRR, otrzymała w ich środowisku pogardliwą nazwę ‘realitytnyków’. Należeli do niej oprócz mnie Borys Łewyćkyj, Iwan Łysiak-Rudnyćkyj, Iwan Koszeliweć, Jurij Szerech (Szewelow), Jurij Ławrynenko. Wspomagali nas pośrednio starsi luminarze: dawny współpracownik Giedroycia z okresu warszawskiego Iwan Kedryn i profesor Kubijowycz, również Demkowycz-Dobranśkyj, Bohdan Kordiuk i kilku innych, potem doszli Jarosław Pełenśkyj, Omelan Pricak i Roman Szporluk. Wielkim wydarzeniem dla nas i w ogóle dla Ukrainy był wysiłek Giedroycia w sprawie wydania antologii prześladowanych pisarzy ukraińskich pod redakcją Ławrynenki, pod tytułem Rozstrilane Widrodżenia (Rozstrzelane Odrodzenie). Był to niezwykle mądry krok, rehabilitujący zapoznanych urzędowo pisarzy i poetów. Oczywiście, ani ogół ukraiński, a tym bardziej zupełnie zacofany w ukraińskich sprawach (nie z własnej winy) ogół polski, nie oceniły należycie tego dzieła Giedroycia”.

Łewyćkyj Borys (1915-1984) – emigracyjny publicysta ukraiński, sowietolog (Vom roten Terror zur sozialistischen Gesetzlichkeit, 1961; wyd. polskie Terror i rewolucja, tłum. A. Palicki, Instytut Literacki, Paryż 1965), wykładowca na Wolnym Uniwersytecie Ukraińskim, współpracownik „Kultury” (paryskiej).

Łobodowski Józef (1909-1988) – poeta, tłumacz.

Łozowski Salomon (właśc. Dridzo, 1878-1952) – radziecki polityk (w latach 1939-1946 zastępca ludowego komisarza spraw zagranicznych) i działacz partyjny pochodzenia żydowskiego (w latach 1937-1949 członek Komitetu Centralnego WLP/b/). Na początku roku 1949 został wykluczony z partii (której wiernie służył przez pół wieku), kilka dni później – aresztowany, w 1952 – skazany na najwyższy wymiar kary i rozstrzelany. Po trzech latach został zrehabilitowany (jak wszyscy działacze Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego) oraz – co mnie wzruszyło do łez – przywrócono mu członkostwo w partii, która pod jego usprawiedliwioną członkowską nieobecność zdążyła zmienić nazwę z WKP/b/ na KPZR.

Łubianka - Potoczna nazwa więzienia śledczego (ros. wnutrienniaja tiur’ma) znajdującego się w podziemiach budynku na Placu Łubiańskim (w czasach radzieckich nosił nazwę Placu Dzierżyńskiego), w którym od roku 1919 znajduje się główna siedziba służby bezpieczeństwa (obecnie FSB – Federalnej Służby Bezpieczeństwa). Wśród najbardziej znanych więźniów Łubianki wymienia się m.in. Borisa Sawinkowa, Osipa Mandelsztama, Nikołaja Bucharina, Władysława Andersa i Aleksandra Sołżenicyna.

Łunaczarski Anatolij (1875-1933) – rosyjski publicysta, polityk, działacz partyjny, filozof, teoretyk sztuki, krytyk literacki, dramaturg, animator tzw. kultury proletariackiej. Radzieckie kompendia z dumą podawały jego zawód, czy może raczej powołanie: „zawodowy rewolucjonista” („profiessjonalnyj riewolucjonier”). Pierwszą i największą filozoficzną miłością jego życia był marksizm (już w 1895 r. został członkiem jednej z grup, które utworzą trzy lata później Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji), były też dwa romanse – z empiriokrytycyzmem (podczas studiów w Zurychu uczęszczał na wykłady Richarda Avenariusa) i z tzw. bogostroitielstwem (po roku 1905, wspólnie m.in. z Aleksandrem Bogdanowem i Władimirem Bazarowem, sformułował teorię – jak to określił Dmitrij Mierieżkowski – „socjalizmu mistycznego”, religii bez Boga). Te, ale też inne wybory filozoficzne i polityczne Łunaczarskiego wywołały polemikę z Leninem i doprowadziły do wykluczenia go (i jego zwolenników) z frakcji bolszewickiej. Później odkupił swoje winy i w 1917 r. został przyjęty do Rosyjskiej Komunistycznej Partii /bolszewików/. W latach 1917-1929 był ludowym komisarzem oświaty (powołał wtedy komisję do spraw latynizacji alfabetu rosyjskiego). Uważany jest za jednego z twórców rosyjskiej marksistowskiej krytyki literackiej. Zmarł we Francji, w drodze do Hiszpanii, gdzie miał objąć stanowisko ambasadora. Pozostawił po sobie nie najwyższego lotu dramaty (Oliver Cromwell / Оливер Кромвель, 1920; Wyzwolony Don Kichot / Освобожденный Дон-Кихот, 1922) oraz liczne prace z zakresu estetyki, krytyki literackiej i historii literatury (Podstawy estetyki pozytywnej / Основы позитивной эстетики, 1904; Marksizm i estetyka. Dialog o sztuce / Марксизм и эстетика. Диалог об искусстве, 1905; Mieszczaństwo i indywidualizm / Мещанство и индивидуализм, 1909; Religia a socjalizm / Религия и социализм, 1908-1911; Listy o literaturze proletariackiej / Письма о пролетарской литературе, 1914; Sztuka i rewolucja / Искусство и революция, 1924; Historia literatury zachodnioeuropejskiej w jej najważniejszych momentach / История западно-европейской литературы в её важнейших моментах, 1924-1930).

Łysenko Trofim (1898-1976) – rosyjski agronom, naukowy hochsztapler, geniusz autoreklamy. Przez lata obiecywał Stalinowi cudowne rozmnożenie plonów (np. na rosyjskich polach miały się pojawić nowe odmiany zbóż). Całe swoje życie poświęcił na walkę z „reakcyjną pseudonaukową zgnilizną”, „mendelizmem-morganizmem”, czyli – genetyką. Pryncypialnej (bo jakże inaczej) krytyce także poddał teorię Darwina. W kraju wrogiem nr 1, uosobieniem zła był dla niego Nikołaj Wawiłow. Dyletanckie poglądy Łysenki oficjalnie potępiono dopiero w połowie lat 60.

Machno Nestor (Bat’ko / Ojczulek Machno, od 1926 r. – Michnienko, 1888-1934) – urodzony w Hulajpolu (to cos więcej niż toponim, to stan umysłu) legendarny anarchista ukraiński, w czasie wojny domowej (1918-1921) – „watażka, bohater, bóstwo” (http://histmag.org/Watazka-bohater-bostwo-1444), „pirat stepowy” (określenie Stanisława Łubieńskiego). W 1906 r. trafił do anarcho-komunistycznego „Związku Wolnych Rolników” („Sojuz wolnych chleborobow”), którego członkowie uprawiali szlachetną sztukę ekspropriacji. Dwa lata później banda została rozbita, Machno skazano na karę śmierci, ale wyrok ze względów formalnych (ze sfałszowanego świadectwa urodzenia wynikało, że jest niepełnoletni) zamieniono na więzienie. Tam (a były to słynne, nobilitujące, moskiewskie Butyrki) czytał (podobno) Bakunina. Po odzyskaniu wolności (Rząd Tymczasowy uwolnił wszystkich więźniów politycznych) Machno niemal natychmiast wyjechał do Hulajpola, gdzie zrobił swoją własną, lokalną rewolucję antycypującą piotrogrodzki przewrót bolszewicki. W maju 1918 r. powrócił do stołecznej już Moskwy i odbył kilka interesujących spotkań – z Kropotkinem, Leninem, Trockim, Zinowiewem, Kamieniewem, Swierdłowem. Kilka miesięcy później przedostał się do okupowanej przez Niemców Ukrainy i utworzył ośmiosobowy (jak głosi leganda) oddział partyzancki, który po kilkunastu miesiących przerodził się w ponad stutysięczną armię (oficjalnie: Rewolucyjna Powstańcza Armia Ukrainy / Революційна повстанська армія України; nieoficjalnie: Czarna Armia lub Machnowszczyzna). Przeważali w niej zapewne żołnierze pokroju rewolucjonistów meksykańskich spod znaku Pancho Villi i Emiliano Zapaty, z tylko sobie właściwym modelem zachowań i niepowtarzalnym dress codem. „Powagę tej skądinąd dzielnej armii – czytamy w Szkicach ciurkiemGrzegorza Tomickiego - nadwerężały także bardziej komiczne zbójeckie zachowania. Należało do nich na przykład obwieszanie się zdobycznymi dobrami. Pewien machnowski kawalerzysta z dumą paradował z tubą gramofonu na głowie, przewiesiwszy sobie przez ramię, obok pasów z nabojami, powiązane sznurem płyty. Machnowców rozpoznawano po maskaradowych zaporoskich strojach, w których kwieciste damskie apaszki z frędzlami współgrały z ozdobnymi płaszczami. Niepowtarzalny mołojecki szyk odznaczał się karykaturalną wręcz pstrokacizną i kuriozalnym zdobnictwem” (http://tomicki.blox.pl/tagi_b/42/Ukraina.html). Czarna Armia (jak jej czarna, anarchistyczna flaga z trupią czaszką i dewizą: „Śmierć wszystkim, którzy stoją na drodze do zdobycia wolności przez lud pracujący”) walczyła z Niemcami, z oddziałami wiernymi hetmanowi Skoropadskiemu i Petlurze, z Białą Gwardią Denikina i Wrangla. Sojusze zawierała (i zrywała) z czerwonymi, ale to właśnie Armia Czerwona zadała ostateczny cios atamanowi z Hulajpola. Sam Machno przedostał się początkowo do Rumunii (latem 1921 r.), stamtąd dotarł do Polski (gdzie został aresztowany). W kwietniu 1925 r. osiadł ostatecznie pod Paryżem. Jeszcze za życia został jednym z bardziej intrygujących „mieszkańców masowej wyobraźni”.

Majakowski Władimir (1893-1930) – rosyjski poeta (Obłok w spodniach  / Облако в штанах, 1915; Kocham / Люблю, 1922; O tym / Про это, 1923; Dobrze! / Хорошо!, 1927) i dramaturg (Misterium-buffo/ Мистерия-Буфф , 1918; Pluskwa / Клоп, 1929; Łaźnia /Баня, 1930). Jego wczesna twórczość - pierwsza połowa lat 10. - upłynęła pod znakiem futuryzmu (był współautorem manifestów grupy kubofuturystów). Po przewrocie bolszewickim, już jako założyciel i członek LEF-u (Lewyj front iskusstw – Lewy / Lewicowy Front Sztuk), zapisał jeden z najciekawszych rozdziałów w dziejach rosyjskiej sztuki awangardowej. Od wczesnej młodości (chciałoby się powiedzieć – od dzieciństwa) sympatyzował z bolszewikami i do partii wstąpił już w roku 1908. Swojej pierwszej (politycznej) miłości pozostał wierny na całe życie i dla niej „przydeptywał gardziel swojej pieśni”. „Majakowski – powiedziała na spotkaniu ze studentami Sorbony Maria Rozanowa - miał trzy miłości – Lilę [Brik – T.K.], rewolucję i Lenina, i wszystkie trzy miłości były bez wzajemności: Lila zdradzała go z kim się dało, rewolucja - z biurokracją, Lenin - z Nadsonem...” Zdradzony, rozczarowany, zgorzkniały już nie mógł dłużej służyć Sprawie i popełnił samobójstwo. Po śmierci został dość nieoczekiwanie kanonizowany przez Stalina. Obwołano go trybunem rewolucji, a jego poezję i jego życie wykastrowano dla potrzeb ideologicznego piaru (PR).

Maksimow Władimir (właśc. Lew Samsonow, 1930-1995) – rosyjski pisarz (A człowiek żyje…, 1962; Siedem dni stworzenia, 1971; Kwarantanna, 1973; Spojrzenie w otchłań, 1986; Wędrowanie ku śmierci, 1993) i publicysta (Saga o nosorożcach, 1981). Po ukazaniu się kilku jego powieści w drugim obiegu (samizdacie) był, podobnie jak Pluszcz, przymusowo leczony psychiatrycznie. W roku 1974 wyemigrował do Francji. Przez osiemnaście lat (1974-1992) był redaktorem naczelnym pisma „Kontinient”. 

Malcew Jurij (1932) – rosyjski pisarz, tłumacz z języka włoskiego. Absolwent Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Leningradzkiego, pracował jako lektor na Uniwersytecie Moskiewskim. Za wspomniany przez Herlinga-Grudzińskiego list do Podgornego zapłacił zwolnieniem z uczelni i pobytem w psychiatryku (odwiedzili go tam m.in. Piotr Jakir i Julij Kim). W 1974 r. wyemigrował do Włoch. Pracował na kilku uczelniach (Mediolan, Padwa). Regularnie zamieszczał swoje artykuły w rosyjskiej prasie emigracyjnej. W 1976 roku ukazała się jego niezwykle wartościowa monografia Wolna literatura rosyjska (Wolnaja russkaja litieratura).

Malenkow Gieorgij (1902-1988) – radziecki działacz partyjny, premier ZSRR (1953-1955). 

Mandelberg Wiktor (pseudonim: Posadowski, 1870-1944) – ginekolog (albo, jak wtedy mówiono, akuszer), działacz partii socjaldemokratycznej. Po aresztowaniu (1898)  przebywał przez rok w więzieniu, a następne cztery lata spędził na syberyjskim zesłaniu. Na wspomnianym zjeździe – na którym opowiedział się po stronie mienszewików - reprezentował (wspólnie z Lwem Trockim) Syberyjski Związek Socjaldemokratyczny. W 1907 r. został wybrany do Dumy, gdzie był członkiem frakcji socjaldemokratycznej. Po przewrocie październikowym (1917) Mandelberg-mienszewik wspierał działania bolszewików. Cztery lata później wyemigrował do Palestyny.

Mandelsztam Aleksandr (1894-1982) – brat Osipa, ginekolog-połoznik, profesor, autor Semiotyki i diagnostyki chorób kobiecych (1959).

Mandelsztam Nadieżda (z domu Chazina, 1899-1980) – w latach 1922-1938 żona Osipa Mandelsztama, autorka kontrowersyjnych trzytomowych memuarów: Nadzieja w beznadziei (Wospominanija, Nowy Jork 1970), Księga druga (Wtoraja kniga, Paryż 1972), Trzecia księga wspomnień (Kniga triet’ja, Paryż 1978).

Mandelsztam Osip (1891, Warszawa - 1938) – rosyjski poeta (Kamień / Камень, 1913; Tristia, 1922; Zeszyty woroneskie / Воронежские тетради, 1935-1937) i eseista (Słowo i kultura / Слово и культура, 1921; Zgiełk czasu / Шум времени, 1925). Akmeista (autor napisanego w 1913 r. programowego Świtu akmeizmu / Утро акмеизма, który jednak dziwnym zbiegiem okoliczności został opublikowany dopiero sześć lat później – o sześć lat za późno). Represjonowany w latach 30. Aresztowany za wiersz Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi... (Мы живем, под собою не чуя страны..., 1933). Zmarł w łagrze pod Władywostokiem.

Marczenko Anatolij (1938-1986) – rosyjski dysydent, publicysta. Prawie dwadzieścia lat, a więc niemal połowę swego zycia, spędził (jak okropnie to brzmi w tym kontekście) w więzieniach, w łagrach, na zesłaniu. To były jego uniwersytety, o których pisał w swoich kolejnych, wydawanych w drugim obiegu książkach (np. Moje zeznania / Moi pokazanija, 1967; Herling-Grudziński posługuje się tytułem Moje świadectwo). Pierwszy raz został skazany za udział w bójce, w której nie uczestniczył (1958, wyrok: dwa lata). Po roku uciekł z łagru i pod koniec 1960 r. został zatrzymany podczas próby nielegalnego przekroczenia granicy z Iranem. To już była „zdrada ojczyzny” przeliczona na sześć lat łagrów. Poznał wtedy Julija Daniela, który później wprowadził go w środowisko opozycyjnie nastawionej inteligencji. W trakcie odbywania kolejnego wyroku (1986) Marczenko wystąpił z żądaniem uwolnienia wszystkich więźniów politycznych i ogłosił głodówkę (był przymusowo karmiony). Po 117 dniach trafił do szpitala, gdzie wkrótce zmarł. Pośmiertnie został laureatem Nagrody im. Sacharowa (wspólnie z N. Mandelą, 1988).

Margwełaszwili Gieorgij (1923-1989) – gruziński krytyk literacki, historyk literatury (m.in. dwudziestowiecznej rosyjskiej), poeta i tłumacz.

Markisz Perec (1895–1952) – poeta, prozaik i dramaturg tworzący w jidysz. W latach 1921-1926 przebywał poza Rosją Radziecką. W tym czasie był w Polsce, Niemczech, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Palestynie oraz we Włoszech. Po powrocie do ZSRR, „nadal - jak pisze Małgorzata Naimska - pozostawał admiratorem systemu sowieckiego” (w 1940 ukazał się jego Poemat o Stalinie). W 1949 r. został aresztowany, a w 1952 – jak większość jego towarzyszy z Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego – rozstrzelany.

Markowna Anastasija (Nastasja) (1624-1710) – żona protopopa Awwakuma Pietrowa, matka dziewięciorga dzieci. Towarzyszyła mężowi na syberyjskim zesłaniu.

Marr Nikołaj (1864 wg kalendarza juliańskiego / 1865 wg kalendarza gregoriańskiego -1934) – radziecki (gruziński) orientalista, archeolog i charyzmatyczny językoznawca-amator. Marr byłby jeszcze jednym wybitnym uczonym, którego odkrycia  i publikacje docenia wąski, hermetyczny krąg wtajemniczonych, gdyby w latach 20. nie został marrystą. Na początek, w listopadzie 1923 r., zdefiniował zasady swojej jafetycznej teorii lingwistycznej, która wprawiła w zdumienie językoznawców. Niektórzy, m.in. książę Nikołaj Trubieckoj, uznali ją (bez cienia złośliwości) za przejaw nasilającej się choroby psychicznej. Pięć lat później Marr zaczął interpretować kwestie językoznawcze w duchu filozofii marksistowskiej („Język, jako część składowa nadbudowy, ma charakter klasowy”, cyt. za Józefem Smagą) i jego poglądy znalazły uznanie w oczach Stalina.  Aż do roku 1950 ustalenia uczonego gruzińskiego (pochodzącego z Kutaisi) miały status prawdy objawionej i dopiero wtedy zostały zakwestionowane przez innego uczonego gruzińskiego (pochodzącego z Gori), którą z właściwą sobie skromnością pisał na łamach „Prawdy”: „Zwróciła się do mnie grupa towarzyszy spośród młodzieży z propozycją, abym wypowiedział w prasie swoje zdanie w kwestiach językoznawstwa, w szczególności w zakresie tego, co się wiąże z marksizmem w językoznawstwie. Nie jestem językoznawcą i oczywiście nie mogę zadowolić towarzyszy w całej pełni. Jeśli idzie o marksizm w językoznawstwie, jak i w innych naukach społecznych, to z tą sprawą pozostaję w bezpośredniej styczności. Zgodziłem się więc udzielić odpowiedzi na szereg pytań postawionych przez towarzyszy.

Martynow Leonid (1905-1980) – rosyjski poeta i tłumacz (m.in. Kochanowskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, Przybosia, Gałczyńskiego) z bardzo radzieckim życiorysem. W 1932 r. został aresztowany (pod zarzutem uprawiania „propagandy kontrrewolucyjnej”) i skazany na trzy lata zesłania (trafił do Wołogdy). Wydany tuż po wojnie tomik Łękomorze (Лукоморье, 1945) był udaną próbą zamanifestowania odrębności artystycznej, co przez pryncypialnych krytyków (m.in. znaną poetkę Wierę Inber) zostało odczytane jako pochwała „ponadczasowości i apolityczności”. Nakład więc został zniszczony, a Martynow skazany na dziesięcioletnie – jak się miało okazać - milczenie. Wydany w 1955 r. zbiorek Wiersze (Стихи) stanowił wprawdzie pod względem formalnym nawiązanie do Łękomorza i antycypował klimaty odwilżowe, ale już wszystkie późniejsze były smutnym świadectwem utraty przez autora świeżości poetyckiego widzenia i zapisem zmierzchu jego talentu. W 1958 r., w czasie nagonki na Pasternaka, zachował się jak wszyscy (czy prawie wszyscy). Podle.

Mathewson, Jr. Rufus W. (1918-1978) – amerykański rusycysta (The Positive Hero in Russian Literature, Anton Chekhov. Critical Essay). Wykładał m.in. w Columbia University. 24 stycznia 1974 r. znalazł się w bardzo zacnym gronie sygnatariuszy listu (m.in. Octavia Paza, Roberta Penna Warrena) do Nikołaja Podgornego w obronie aresztowanego kilka miesięcy wcześniej „młodego radzieckiego krytyka literackiego Gabriela G. Superfina”. G. Superfin (1943) – rosyjski historyk, filolog, badacz samizdatu, więzień polityczny. W 1983 r. wyemigrował do Republiki Federalnej Niemiec.

Meiman [Mejman] Naum (1911 lub 1912 – 2001) – radziecki matematyk i fizyk pochodzenia żydowskiego (habilitacja w wieku 26 lat), dysydent, członek Moskiewskiej Grupy Helsińskiej (grupy działającej na rzecz wykonania porozumień helsińskich z 1 sierpnia 1975 r.). Od lat 70. próbował uzyskać zgodę na wyjazd do Izraela. Odmawiano ze względu na dobro bezpieczeństwa kraju (uczony w latach 50. uczestniczył w badaniach nad bronią jądrową). Ostatecznie paszport otrzymał w 1988 r.

Meras Icchokas (1934-2014) – pisarz litewski pochodzenia żydowskiego. W 1941 r. jego rodzice zostali zamordowani, on przeżył wojnę ukrywany przez rodzinę chłopską (to wtedy w życiu przyszłego pisarza język litewski zajął miejsce jidysz). W swojej twórczości z reguły powracał do czasów Holocaustu (Geltonas lopas 1960, Lygiosios trunka akimirką 1964 / pol. Gra o życie 1968, Ant ko laikosi pasaulis 1965), a wbrew pozorom podejmowanie tematów związanych z Zagładą, z Shoah nie było dobrze widziane w ZSRR. Na początku lat 70. ukazała się – sytuowana w kręgu prozy eksperymentalnej - powieść Striptizas, arba Paryžius-Roma-Paryžius (1971), która spotkała się z falą pryncypialnej, sterowanej przez ideologów z Komunistycznej Partii Litwy krytyki. Towarzysząca nagonce presja ze strony KGB sprawiła, że pisarz wyemigrował (niektórzy biografowie piszą o repatriacji) do Izraela (1972) i zamieszkał w Holonie. W 1982 r. opublikował w Chicago powieść Sara.

Meyerhold Wsiewołod (1874-1940) – rosyjski reżyser i aktor teatralny związany początkowo (od 1898 r.) z Moskiewskim Teatrem Artystycznym (MChT, później MChAT) Konstantina Stanisławskiego i Władimira Niemirowicza-Danczenki. Po czterech latach Meyerhold wraz z grupą innych aktorów odszedł z MChT-u. Kolejne lata upłynęły mu pod znakiem kształtowania – wyrastającego z symbolizmu - programu „teatru umownego”. W swoim Studio na Borodinskiej zrewolucjonizował metody kształcenia przyszłych aktorów (odwoływał się m.in. do zasad biomechaniki). Po przewrocie październikowym (1917) Meyerhold bez żadnych wahań zaakceptował nową rzeczywistość i zapisał ważny rozdział w dziejach awangardy rosyjskiej. W latach 30. nie potrafił się odnaleźć w jedynie słusznym socrealizmie i podzielił los wielu twórców, ofiar stalinowskich represji: aresztowano go w czerwcu 1939 r., a w lutym 1940 r. rozstrzelano. Wywarł ogromny wpływ na estetykę dwudziestowiecznego teatru (np. Teatr 13 Rzędów Jerzego Grotowskiego).

Michajłowski Nikołaj (1842-1904) – rosyjski socjolog (Czym jest postęp?), pozytywista, publicysta i krytyk literacki (analizę twórczości Fiodora Dostojewskiego zawarł w artykule Okrutny talent), ideolog narodnictwa. Przez pewien czas sympatyzował z nielegalną „Narodną Wolą” (z tego okresu pochodzi zredagowany przez niego po śmierci Aleksandra II  List Komitetu Wykonawczego „Narodnej Woli” do Aleksandra III) i dwukrotnie trafił na zesłanie. Był nieprzejednanym wrogiem marksizmu.

Michoels Salomon (właśc. Wowsi, 1890-1948) – aktor rosyjski pochodzenia żydowskiego (do historii przeszła jego tytułowa rola w Królu LirzeShakespere’a). W 1942 r. został przewodniczącym Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. W 1943 r. wspólnie z Ickiem Feferem zabiegali w Europie Zachodniej i na kontynencie amerykańskim o pomoc dla Armii Czerwonej. Został zamordowany w Mińsku na polecenie Stalina, który po utworzeniu państwa Izrael widział w Michoelsie (nb. laureacie Nagrody Stalinowskiej z 1946 r.) potencjalnego przywódcę „żydowskiej V kolumny”. Oficjalnie podano, że aktor zginął w wypadku samochodowym. Po jego śmierci rozwiązano Żydowski Komitet Antyfaszystowski, a niemal wszyscy jego członkowie byli represjonowani.

Miedwied’ Filipp (1890-1937) – enkawudzista. Z tych, co to mają czyste ręce, chłodną głowę i gorące serce. Nad jego drogą życiową niebo było zawsze bezchmurne. Aż do 1 grudnia 1934 r. Do dnia zabójstwa Kirowa. 3 grudnia Miedwiedia pozbawiono stanowiska (był przewodniczącym NKWD w Leningradzie i w leningradzkiej obłasti) i aresztowano. W 1935 r. skazano go na 3 lata pozbawienia wolności. W ramach odbywania kary został mianowany naczelnikiem Dalstroju. 7 września 1937 r. znów go aresztowano (to była wówczas powszechna praktyka), skazano na smierć i rozstrzelano. Zwolennicy spiskowych teorii dziejów powtarzają od lat – Miedwied’ za dużo wiedział o kulisach zamachu na Kirowa.

Miedwiediew Jaurès (Żores) (1925-2018) – biolog rosyjski (Synteza białek i problemy ontogenezy / Синтез белков и проблемы онтогенеза, 1963), dysydent, na emigracji od 1973 r. w Wielkiej Brytanii, mniej znany brat-bliźniak publicysty Roja Miedwiediewa. Krytyk teorii Trofima Łysenki. W 1970 r. został przymusowo umieszczony w szpitalu psychiatrycznym (zwolniony po 3 tygodniach po protestach wielu znanych pisarzy i uczonych). Publikacje: Chruszczow. Lata u władzy (Chruszczow. Gody u własti, 1975, współautor: R. Miedwiediew), Sołżenicyn i Sacharow. Dwaj prorocy (Sołżenicyn i Sacharow. Dwa proroka / Solzhenitsyn and Sakharov. Two Prophets, 2004, współautor: R. Miedwiediew), Nieznany Stalin (Nieizwiestnyj Stalin, 2007, współautor: R. Miedwiediew).

Miedwiediew Roj (1925) – rosyjski publicysta i historyk, dysydent. Opublikował ponad 30 książek, m.in.: Ludzie  Stalina (1984, polski przekład - 1989), Chruszczow. Biografia polityczna (1986, polski przekład - 1990), Sołżenicyn i Sacharow. Dwaj prorocy (2004; we współautorstwie z bratem-bliźniakiem, równie znanym dysydentem, Żoresem), Jurij Andropow. Nieznane o znanym (2004, także z Ż. Miedwiediewem), Kapitalizm w Rosji? (2006), Władimir Putin (2007, później wydał jeszcze cztery inne książki o obecnym prezydencie Rosji i wszystko wskazuje na to, że pan Roj zostanie nadwornym kronikarzem), Boris Jelcyn. Naród i władza w Rosji w końcu wieku XX (2011), „Cichy Don”. Zagadki i odkrycia wielkiej powieści (2011).

Mienikier Wadim – ekonomista, tłumacz. W lutym 1966 r. był jeszcze zatrudniony w Instytucie Ekonomii AN ZSRR i mieszkał w Moskwie (Rublowskoje szosse 97, korpus 3, m. 35). W 1968 r. został zwolniony z pracy (źródło: samizdatowska „Chronika tiekuszczich sobytij”). Jego nazwisko pojawiło się później wśród tłumaczy książki z zakresu ekonomii (Moskwa 1971). Wyemigrował do Izraela. Już jako doktor habilitowany był odpowiedzialny za hasła z zakresu ekonomii w Małej Encyklopedii Żydowskiej (Kratkaja jewriejskaja encykłopiedija). Ostatnio (19 marca 2009 r.) otrzymał nagrodę „Oliwka Jerozolimy” za wieloletnie kierowanie pracami centrum zajmującego się pomocą (adaptacja, zatrudnienie) dla emigrantów z Rosji (czy, jak napisano w uzasadnieniu decyzji: repatriantów).

Mierieżkowski Dmitrij (1865-1941) – rosyjski poeta (tomiki: Symbole / Simwoły, 1892), prozaik, dramaturg (Paweł I / Pawieł I, 1908), filozof, eseista, krytyk literacki (interpretował literaturę w kategoriach mistyczno-religijnych). Podobno dziesięciokrotnie był nominowany do Nobla. Był mężem znacznie bardziej od niego utalentowanej poetki i prozaiczki Zinaidy Gippius. Jego twórczość można usytuować na pograniczu dekadentyzmu i symbolizmu. Autor pierwszego manifestu modernizmu rosyjskiego O przyczynach upadku i o nowych prądach współczesnej literatury rosyjskiej (O priczinach upadka i o nowych tieczenijach sowriemiennoj russkoj litieratury, publ. 1893). Zdaniem Mierieżkowskiego, trwa nieustanna walka „religii ciała” (kultura helleńska) i „religii ducha” (kultura chrześcijańska). Jest to główny temat trylogii historiozoficznej Chrystus i Antychryst (Christos i Antichrist), na którą złożyły się Śmierć bogów. Julian Apostata (Smiert’ bogow. Julian Otstupnik, 1895), Zmartwychwstali bogowie. Leonardo da Vinci (Woskriesszyje bogi. Leonardo da Vinci, 1900), Antychryst. Piotr i Aleksy (Antichrist. Piotr i Aleksiej, 1904-1905). Od pierwszych lat dwudziestego stulecia pochłonęła go idea „neochrześcijaństwa”, „nowej świadomości religijnej” (stąd pomysł Spotkań Religijno-Filozoficznych / Rieligiozno-fiłosofskije sobranija w latach 1901-1903 i utworzenie Towarzystwa Religijno-Filozofcznego / Rieligiozono-fiłosofskoje obszczestwo działającego w latach 1907-1916). Przewrót bolszewicki Mierieżkowscy przyjeli wrogo i wkrótce zrozumieli, że muszą opuścić Rosję. Nie otrzymali zgody na wyjazd (Mierieżkowski napisał w podaniu, jak pisali wtedy niemal wszyscy: „Z powodu choroby”). W końcu 1919 roku opuścili Piotrogród i kilkumiesięcznej peregrynacji dotarli do Warszawy (przez Bobrujsk, Mińsk i Wilno). Tu ojciec modernizmu rosyjskiego redagował gazetę „Swoboda”. W czerwcu 1920 roku rozmawiał z Piłsudskim. Po tym spotkaniu napisał w imieniu Rosyjskiego Komitetu Ewakuacyjnego Odezwę do emigracji rosyjskiej i Rosjan (Wozzwanije k russkoj emigracyi i russkim ludiam), w której nawoływał do wspieraniu Polaków w walce z bolszewikami. Jesienią 1920 roku Mierieżkowscy wyjechali do Paryża. We Francji autor Chrystusa i Antychrysta prowadził niezwykle ożywioną działalność antykomunistyczną. W 1936 roku otrzymał stypendium Mussoliniego i przez trzy lata przebywał z żoną we Włoszech. Po napaści Hitlera na ZSRR część emigrantów (m.in. niedawny stypendysta Duce) wyraziła pogląd, że bolszewizm należy zniszczyć nawet za cenę sympatyzowania z Niemcami (pod hasłem: „Zwycięstwo Niemiec – wskrzeszenie Rosji”). Tuż po rozpoczęciu działań wojennych Mierieżkowski (bez wiedzy Gippius) wystąpił przed mikrofonami niemieckiego radio z odczytem Bolszewizm a ludzkość (Bolszewizm i czełowieczestwo). Mówił o „świętej wyprawie krzyżowej przeciw bolszewizmowi”, w której Hitler, jak Joanna d’Arc, ma uratować świat przed diabłem. Na wieść o wystąpieniu męża pobladła Gippius miała powiedzieć: „To koniec”.

Mietczenko Aleksiej (1907-1985) – literaturoznawca radziecki - właśnie radziecki, a nie rosyjski (Twórczość Majakowskiego. 1917-1924, Twórczość Majakowskiego. 1925-1930, Czerwone, wywalczone. Z historii literatury radzieckiej). Od 1952 r. niezmiennie kierował Katedrą Historii Literatury Radzieckiej na Uniwersytecie Moskiewskim. 

Mihajlov Mihajlo (1934-2010) – rusycysta (Rosyjskie tematy / Ruske teme, Świadomość planetarna / Planetarna svest, Myśli nienaukowe / Nenaucne misli – bardziej znany tytuł Moskiewskie lato / Leto moskovsko, Powrót inkwizytora / Povratak inkvizitora,  Nietzsche i neoidealizm rosyjski / Nice i ruski neoidealizam), dysydent. Urodził sie w Jugosławii w rodzinie emigrantów rosyjskich. Wykładał literaturę rosyjską na uniwersytecie w Zagrzebiu. W latach 60. i 70. był kilkakrotnie więziony za szerzenie „wrogiej propagandy”. W 1978 r. wyemigrował. Pracował na kilku uczelniach amerykańskich (Yale, Ohio State University, University of Virginia). Zmarł w Belgradzie.

Mikołaj I (1796-1855) – car (cesarz) z dynastii Romanowów (1825-1855), który umundurował i zamroził Rosję. Znany z troski o właściwe prowadzenie się poddanych, został osobistym cenzorem kamerjunkra Puszkina. 

Milano Paolo (1904-1988) – włoski romanista ('The Portable Dante) i komparatysta, krytyk literacki. Wykładał na uczelniach włoskich i amerykańskich. Współpracował z „The New York Times Book Review” i „L’Espresso”.

Mňačko Ladislav (1919-1994) – słowacki pisarz (Śmierć nazywa się Engelchen, Smak władzy, Towarzysz Münchhausen), eseista (Agresorzy, Siódma noc) i publicysta (Spóźnione reportaże). W czasie wojny walczył w partyzantce. Na początku lat 50. – jak większość jego rówieśników w Europie Środkowo-Wschodniej – przeżył zafascynowanie nowym ustrojem. Wróżono mu wówczas świetlaną przyszłość i nazywano „czerwonym Hemnigway’em”. Dziesięć lat później zwątpił, utracił wiarę i zaczął nowy rozdział w swoim życiu. W 1967 r. (po wojnie izraelsko-arabskiej) na znak protestu przeciwko oficjalnej propagandzie udał się na emigrację do Izraela. Wrócił już po kilku miesiącach, w marcu 1968 r. – dla Dubčeka, i dla „socjalizmu z ludzką twarzą”. Po wkroczeniu do Czechosłowacji wojsk Układu Warszawskiego wyemigrował powtórnie – tym razem do Austrii. We wspomnieniach przyjaciół można przeczytać, że Mňačko wraz z kobietą swego życia wsiadł do taksówki i powiedział: „Do granicy austriackiej”. Powrócił do kraju na początku 1990 r. Był gorącym przeciwnikiem podziału Czechosłowacji i gdy do niego doszło, to zamieszkał w Pradze (ale zmarł w Bratysławie).

Mołotow Wiaczesław (właśc. Skriabin, 1890-1986) – rosyjski działacz partyjny i państwowy (przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych w latach 1930-1941, minister spraw zagranicznych w latach 1939-1949, 1953-1956). To on podpisywał pakt o nieagresji z Niemcami (28 IX 1939 r.) i decyzję Biura Politycznego o wymordowaniu polskich oficerów (5 III 1940 r.). W 1949 roku – jak na prawdziwego bolszewika przystało – nie zaprotestował przeciwko aresztowaniu żony Żydówki (kraj ogarniała właśnie kolejna fala rozpętanej przez Stalina kampanii antysemickiej). Po śmierci generalissimusa postawił na Berię, a po rozstrzelaniu Ławrientija Pawłowicza prowadził walkę o władzę z Nikitą Chruszczowem. Przegrał i wylądował w Ułan Bator jako ambasador. Jeszcze później reprezentował ZSRR w wiedeńskiej Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. W 1961 r. został usunięty z partii (po 55 latach) i odesłany na emeryturę. Miłosierny Konstantin Czernienko w 1984 r. przywrócił mu członkostwo w KPZR. 

Mołotowa Swietłana (1926-1989) – córka Wiaczesława Mołotowa i Poliny Żemczużeny. Zawaliszyn się pomylił. „Zagorzałą wielbicielką poezji Achmatowej” była rzeczywiście Swietłana, ale nie Mołotowa, a Alliłujewa (1926-2011, córka Stalina).

Moriak („Marynarz”) – ukazuje się od stycznia 1912 r. Czternaście pierwszych numerów wydrukowano za granicą i przemycono do Rosji. Wznowiono wydawanie „Marynarza” w 1920 r. w Odessie. Obecnie „Moriak” (winieta zawiera również tytuł angielski: „The Seafarer”) jest organem prasowym Związku Zawodowego Pracowników Transportu Morskiego Ukrainy (http://mtwtu.org.ua/mediaa/gazeta-morjak).

Moroz Wałentyn (1936-2019) – znany ze swojej bezkompromisowości ukraiński historyk (Nacjonalizm XX stulecia / Націоналізм XX століття, 1997; Wielki Głód lat 1932-1933 / Голодомор 1932–1933-го, 2012), dysydent, więzień sumienia. Już jako student Uniwersytetu Lwowskiego nie ukrywał swoich poglądów politycznych (w ramach subtelnego ostrzeżenia – ocena niedostateczna z Historii KPZR). Po raz pierwszy został aresztowany w 1965 roku (wyrok – 4 lata łagrów, wtedy powstał Reportaż z rezerwatu im. Berii / Репортаж із заповідника імені Берія 1967), po raz drugi w 1970 (wyrok - 9 lat łagrów, 5 lat zesłania). W 1979 r. wymieniono go wraz z czterema innymi dysydentami na dwóch szpiegów radzieckich zatrzymanych w USA. Przez dwa lata wykladał na Uniwersytecie Harvarda. Mieszkał przez jakiś czas w Kanadzie (Toronto). W 1997 r. powrócił do Lwowa. W jednym z wywiadów powiedział: „Моїм рятівником був Збігнєв Бжезінський” (https://uk.wikipedia.org/wiki/Мороз_Валентин_Якович).

Moskowskije Nowosti („The Moscow News”) – dziennik rosyjski, który swoje najpiękniejsze chwile przeżył w okresie Gorbaczowowskiej głasnostii pieriestrojki. Wcześniej był przez lata tubą propagandy radzieckiej. Początkowo (pierwszy numer – 1930) ukazywał się wyłącznie w jezyku angielskim („Moscow Daily News”). W drugiej poł. lat 50. pojawiła się wersja francuska, w latach 60. jeszcze kilka innych (m.in. włoska, hiszpańska, arabska, fińska, węgierska), a od roku 1980 (wiadomo – igrzyska olimpijskie w Moskwie) „Moskiewskie Nowości” doczekały się mutacji rosyjskiej. Kilka lat temu zaczęła się agonia tego popularnego tytułu (już nie gazety, ale raczej tygodnika drukowanego po angielsku i arabsku). Tytuł, nb. też się zmienił – dodano New. W lutym 2014 r. zniknęła wersja papierowa, przez kilka tygodni działał jeszcze profil na Facebooku, ale 21 kwietnia 2014 r. pojawiła się informacja, że „przez jakiś czas” strona nie będzie odświeżana (zob.: https://www.facebook.com/newMN). No i nie jest.

Moskwa – miesięcznik (ukazuje się od 1957 r.), zyskał na popularności publikując w latach 1966-1967 (ocenzurowaną zresztą) wersję Mistrza i Małgorzaty Bułhakowa, dziś – w sierpniu 2015 roku - „Moskwa” (redagowana przez Władisława Artiomowa) deklaruje „prawosławno-propaństwową orientację” i „zdrowy konserwatyzm” we wszystkich sferach życia publicznego i prywatnego, wersja elektroniczna: http://www.moskvam.ru/.

Mosty. Almanach literacko-artystyczny i społeczno-polityczny – kojarzony ze środowiskiem drugiej fali emigracji rosyjskiej. W latach 1958-1970 ukazało się 15 numerów (dwanaście w Monachium, trzy ostatnie w Nowym Jorku). Drukowano w nim przede wszystkim teksty emigrantów (m.in. Bierbierowej, Bierdiajewa, Bunina, Franka, Iwaska, Łosskiego, Odojewcewej, Riemizowa, Szestowa), ale też na przykład Mandelsztama.

Muggeridge Malcolm (1903-1990) – brytyjski dziennikarz i prozaik (Winter in Moscow). Po raz pierwszy znalazł się w Moskwie w 1932 r. jako korespondent „Manchester Guardian”.

Na II Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji (1903) doszło do konfrontacji dwóch wizji dalszego funkcjonowania partii. Więcej (ros. bolsze, dalej: bolszewiki) delegatów opowiedziało się za Leninem (1870-1924), mniej (ros. mien’sze, dalej: mien’szewiki) – za Julijem Martowem (1873-1923). W 1920 r. bolszewicy zdelegalizowali partię mienszewików.

Nabokov Vladimir (Władimir Nabokow, pseudonim: W. Sirin, 1899-1977) – pisarz rosyjski (Maszeńka 1926, Król, dama, walet / Korol, dama, walet 1928, Obrona Łużyna / Zaszczita Łużyna 1930, Oko / Sogladataj 1930, Splendor / Podwig 1932, Camera obscura / Kamiera obskura 1933, Rozpacz / Otczajanije 1934, Zaproszenie na egzekucję / Prigłaszenije na kazn’ 1938, Dar – wydanie książkowe 1953, Tamte brzegi / Drugije bieriega 1954) i amerykański (Śmiech w ciemności / The Laughter in the Dark 1938, Prawdziwe życie Sebastiana Knighta / The Real Life of Sebastian Knight 1941, Z nieprawej strony / Nieprawe godło / Ukośnie w lewo / Bend Sinister 1947, Niezbite świadectwo / Conclusive Evidence 1951, Lolita 1955, Pnin 1957, Blady ogień / Pale Fire 1962, Pamięci, przemów / Speak, Memory – ostateczna wesja 1966, Ada albo Żar. Kronika rodzinna / Ada or Ardor: A Family Cronicle 1969, Przejrzystość rzeczy / Transparent Things 1972, Patrz na te arlekiny! / Look at the Harlequins! 1974, / Oryginał Laury / The Original of Laura 2009), tłumacz (przełożył na rosyjski: Alicję w Krainie Czarów Carrolla, Lolitę; na angielski: Słowo o wyprawie Igora, Eugeniusza Oniegina Puszkina, Bohatera naszych czasów Lermontowa), wykładowca uniwersytecki (Wykłady o literaturze / Lectures on Literature 1980, Wykłady o literaturze rosyjskiej / Lectures on Russian Literature 1981), lepidopterolog, permanentny emigrant (1920: Rosja -> Wielka Brytania, Niemcy, 1937: Niemcy -> Francja, 1940: Francja -> USA, 1960: USA -> Szwajcaria, 1977: Szwajcaria -> ?), ojciec Dmitrija (1934-2012) i postmodernizmu.

Nadieżdin Nikołaj (1804-1856) – dziennikarz, profesor Uniwersytetu Moskiewskiego (napisał po łacinie dysertację o poezji romantycznej), etnograf, filozof (jak wtedy wszyscy i jak wszyscy był zakochany w Schellingu). List filozoficzny Czaadajewa uśmiercił wprawdzie „Tieleskop”, ale redaktora tylko niegroźnie ranił. Już w 1838 r. Nadieżdin, zesłany zaledwie dwa lata wcześniej, został zatrudniony w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.

Nagibin Jurij (1920-1994) – rosyjski prozaik (tomy opowiadań: Szczyt powodzenia, Kompozytor i jego dama, Wyspa miłości; powieść: Wstań i idź) i scenarzysta nie ukrywający tego, że w tej roli chałturzy (np. Jarosław Dąbrowski w reżyserii Bohdana Poręby). Bohaterowie jego nowel i opowiadań z reguły uprawiają ostrożny eskapizm – schronienia przed natrętną rzeczywistością szukają w sztuce, historii albo w Turgieniewowskich pejzażach rustykalnych. Zresztą sam Nagibin też pragnął najczęściej pozostawać w cieniu. W jego strategii życiowej nie było miejsca na spektakularne, efektowne gesty, na wzbudzanie literackich czy okołoliterackich polemik czy kontrowersji (no, może poza matrymonialną recydywą – sześciokrotnie się żenił), na bycie pisarzem modnym i dlatego prawdziwą sensację wywołał jego pisany żółcią Dziennik (publ. 1995). Maskę cynika i konformisty zdjął kilkakrotnie (m.in. w 1966 r., podpisując list w obronie Siniawskiego i Daniela).

Nagroda Stalinowska – 20 grudnia 1939 r. Rada Komisarzy Ludowych dla uczczenia 60 rocznicy urodzin Josifa Wissarionowicza (jak wiadomo, urodzony w 1878 r. Dżugaszwili o rok się odmłodził) podjęła uchwałę o ustanowieniu Nagród Stalinowskich, które miały być przyznawane corocznie w 16 kategoriach (po kilku miesiącach dodano jeszcze dwie, w tym m.in. za osiągnięcia w dziedzinie  sztuki i literatury – z podziałem na prozę, poezję, dramaturgię oraz krytykę literacką). Wysokość nagrody I stopnia ustalono na 100 000, II – 50 000, III – 25 000 rubli. Do tego należałoby dodać niewyobrażalny prestiż, jakieś odznaczenie i bezpłatne przejazdy (czym - szczegółów nie znam). Stalin w tym czasie zarabiał 20 000 (10 000 jako sekretarz generalny partii i 10 000 jako premier / przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych). Dla porządku jeszcze dodam, że pensja profesora Uniwersytetu Moskiewskiego w roku 1950 wynosiła – jak mi powiedziano - 1000 rubli, co wystarczało podobno na utrzymanie całej rodziny i służącej (przepraszam: pomocy domowej). Los tak chciał, że Nagrody Stalinowskie wręczono jedynie dziesięciokrotnie (1941-1943, 1946-1952).

Nakanunie – gazeta wychodząca w Berlinie w latach 1922-1923 (651 numerów). Jej linię programową kształtowała grupa smienowiechowców(swoją nazwę zawdzięczała tomowi artykułów Zmiana drogowskazów / Smiena wiech, który w 1921 roku ukazał się w Pradze) nawołująca emigrantów do powrotu do Rosji. „Nakanunie” redagował początkowo Jurij Klucznikow (przekonał nawet samego siebie i w 1923 r. znalazł się w Moskwie, w 1938 r. został oskarżony o „działalność szpiegowsko-terrorystyczną” i rozstrzelany), a po jego rezygnacji Grigorij Kirdiecow (wiedziony tęsknotą za ojczystymi brzózkami powrócił i do połowy lat 30. wiodło mu się nienajgorzej, w 1936 r. został aresztowany i zesłany, w 1938 r. został powtórnie zatrzymany i w 1940 skazany na 8 lat łagrów, data śmierci nie jest znana).

Nakaszydze Ilja książę (1866-1923) – gruziński publicysta i krytyk literacki. Brat Jeleny. Do wybuchu rewolucji 1905 roku solidaryzował się z poglądami Tołstoja. Później zbliżył się do rewolucjonistów i odrzucił teorię o niesprzeciwianiu się złu przemocą. Autor wspomnień Jak poznałem Lwa Tołstoja (Tbilisi 1928).

Nakaszydze Jelena (1868-1943) – nauczycielka w Tyflisie, Tołstoja ujęła zapewne zaangażowaniem w akcję niesienia pomocy dla prześladowanej w Rosji sekty duchoborców. Była z tego powodu ścigana przez policję i lata 1897-1905 spędziła za granicą.

Narica Michaił (1909-1993) – pisarz rosyjski. Jego biografię można potraktować w kategoriach moralitetu opowiadającego o zwyczajnym życiu zwyczajnego opozycjonisty w zwyczajnym kraju totalitarnym: 1935 – pierwsze aresztowanie (jak wszyscy „terroryści” i „kontrrewolucjoniści” na podstawie art. 58-11 KK RSFRR), 1936 – wyrok skazujący na 5 lat łagrów, 1949 – drugie aresztowanie, 1950 – bezterminowe zesłanie do Karagandy (zezwolono na powrót po śmierci Stalina), 1960 – przekazanie na Zachód rękopisu powieści Niezaśpiewana pieśń (Niespietaja piesnia, w roli przemytnika wystąpił „austriacki uczony Menart”), kopia – lojalnie – została wysłana do Chruszczowa, 1960 – podanie do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o wyrażenie zgody na opuszczenie kraju (niestety, Naricy nie stać było na wniesienie stosownej opłaty skarbowej i jego pismo nie zostało rozpatrzone), publikacja Niezaśpiewanej… („Grani” 48, 1960),  1961 – trzecie aresztowanie, 1961-1964 – intensywne próby zdiagnozowania u niepokornego opozycjonisty choroby psychicznej (dla mnie sprawa oczywista: kto przy zdrowych zmysłach występuje z Komsomołu? – a on to w swoim czasie zrobił) i przymusowe leczenie, 1975 – czwarte aresztowanie, skierowanie na obserwację w psychuszce (ale nawet psychiatrzy z Instytutu im. Serbskiego, mający w sobie niezmierzone pokłady empatii dla bezpieki, uznali Naricę za poczytalnego), 1976 – wyjście na wolność i kolejna prośba o wydanie paszportu, 1981 – publikacja we Frankfurcie nad Menem wspomnień (Po rehabilitacji / Posle rieabilitacyi). KGB ani przez chwilę nie zapominało o rodzinie – kilka lat spędził w więzieniach syn Piotr (ur. 1944), traktowany przez władze jako zakładnik. Ostatnich dwadzieścia kilka lat życia Michaił Narica spędził w Łotewskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Tam też zmarł. Już w niepodległej Łotwie. W miejscowości Rēzekne.

Narodnictwo (narodniczestwo) – doktryna ideologiczna zrodzona w latach 60. XIX stulecia, której ojcostwo przypisuje się Aleksandrowi Hercenowi (opcja umiarkowana) i Nikołajowi Czernyszewskiemu (opcja radykalna). Jej zwolennicy – często zafascynowani hasłami socjalizmu utopijnego - uważali, że Rosja powinna wybrać niekapitalistyczną drogę rozwoju społeczno-ekonomicznego. Głoszono pogląd, że ostoją prawdziwej rosyjskości jest – nieskażony wpływami cywilizacji zachodniej – lud (ros. narod), a idea wspólnoty wiejskiej (ros. obszczina) powinna się stać inspiracją dla warstw oświeconych. Lata 70. upłynęły zatem pod znakiem „chodzenia w lud” (ros. chożdienije w narod). Młodzi inteligenci (głównie studenci) zmieniali swój dress code i masowo wyruszali na wieś – jedni (jak sto lat później hippiesi do Indii czy Nepalu) w poszukiwaniu sensu życia; drudzy, społecznicy ogarnięci syndromem doktora Judyma, żeby służyć lokalnej społeczności (jako felczerzy, nauczyciele, rzemieślnicy); a inni jeszcze, by zagrzewać do walki z caratem. Ci ostatni najczęściej przeżywali rozczarowanie – chłop (ros. mużyk) miał za nic wzniosłe ideały głoszone przez „obcych”, wciąż wierzył w dobrego cara i chętnie wydawał policji podejrzanych przybyszów z miasta. Warto dodać, że to narodnicy zadbali o czarny PR dla kapitalizmu tłumacząc jako pierwsi Kapitał Marksa na język rosyjski i to narodnicy wydali ze swoich szeregów pierwszych anarchistów (Piotra Kropotkina, Michaiła Bakunina). Rodowód narodnicki miały też dwa najbardziej znane w dr. poł XIX w. tajne stowarzyszenia: „Ziemia i Wolność” („Ziemla i wola”) i opowiadająca się za terrorem indywidualnym „Wolność [Wola] Ludu” („Narodnaja wola”, jej członkiem był m.in. Ignacy Hryniewiecki zabójca Aleksandra II). W latach 90. młodzi Rosjanie byli już zafascynowani nowymi ideami. Teraz swój czas „burzy i naporu” przeżywały marksizm, nietzscheanizm i bogoiskatielstwo. Na przełomie stuleci (1900-1901) doszło do połączenia kilku grup narodnickich i utworzenia Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (eserowców).               

Nasz put’ (1917-1918) – czasopismo redagowane m.in. przez Marię Spiridonową.

NEP (Nowa Polityka Ekonomiczna / Nowaja ekonomiczeskaja politika, 1921-1929) – po latach „komunizmu wojennego”, nieśmiała próba powrotu do normalności w życiu gospodarczym Rosji Radzieckiej. Do dobrego tonu należało chłostać nepmanów biczem satyry (celowali w tym zwłaszcza Zoszczenko i Majakowski). Ich miejsce w Rosji Jelcyna zajęli „nowi Ruscy”.

Nie, niesłuszne” (J. Stalin, Marksizm a zagadnienia językoznawstwa, 1950, http://www.filozofia.uw.edu.pl/skfm/publikacje/stalin01.pdf).  Marryści tym „Nie” byli zdruzgotani. Nie przypusczali, że to własnie Stalin wbije kołek osinowy w serce ich Mistrza.

Niekrasow Nikołaj (1821-1878) – poeta rosyjski (Poeta i obywatel / Поэт и гражданин, 1855-1856; Chłopskie dzieci / Крестьянские дети, 1861; Mróz, Czerwony Nos / Мороз, Красный нос, 1863; Kolej żelazna / Железная дорога, 1864; Komu się na Rusi dobrze dzieje / Кому на Руси житьхорошо, 1863-1876; Rosyjskie kobiety / Русские женщины, 1871-1872), ikona liryki obywatelskiej, sztuki społecznie zaangażowanej. Był postacią kontrowersyjną - bezwzględny  biznesmen, wytrawny szuler karciany, autor popularnych, chwytających za gardło (albo serce) strof o niedoli ludu rosyjskiego. Pod jego poetyckim credo:  „Poetą można nie być wcale, / Obywatelem być - należy” (Poeta i obywatel, tłum. L. Lewin), nie podpisałby się z całą pewnością Afanasij Fet. Podpisał się natomiast Lenin i to był pocałunek śmierci dla tego twórcy – został człowiekiem z plakatu.

Niekrasow Wiktor (1911-1987) – prozaik rosyjski (W okopach Stalingradu, W mieście rodzinnym, Kira, Notatki gapia). W 1974 r. wyemigrował do Francji. Był zastępcą redaktora naczelnego znanego kwartalnika emigracyjnego „Kontinient”, współpracował z Radiem Swoboda.

Niekricz Aleksandr (1920-1993) – historyk rosyjski. Zrobiło się o nim głośno po publikacji monografii 1941, 22 czerwca (1941, 22 ijunia, 1965, wyd. pol. 1967), której pięćdziesięciotysięczny nakład rozszedł się w ciągu kilku dni. Nikt przed nim nie odważył się powiedzieć głośno, że Związek Radziecki z winy Stalina nie był przygotowany do wojny. Niekricz znalazł się w sytuacji dziecka z baśni Andersena („Przecież on jest nagi”) i został skarcony – książkę wycofano z bibliotek (pojedyncze egzemplarze trafiły do zbiorów specjalnych), a autora – który nie złożył samokrytyki - skazano na milczenie. W 1976 r. będący w niełasce historyk wyemigrował (Wielka Brytania, Stany Zjednoczone). Pracował na Uniwersytecie Harvarda i wspólnie z Michaiłem Hellerem wydał kolejny bestseller: Utopia u władzy (Utopija u własti / Utopia in Power: The History of the Soviet Union from 1917 to the Present, 1982).

Nikitin Nikołaj (1895-1963) – rosyjski prozaik i dramaturg (Szpieg / Szpion, 1930). W latach 20. był członkiem Bractwa Serafina (Rzygający fort / Rwotnyj fort, 1922), a w latach 30. nie miał – niestety – wiekszych kłopotów z opanowanem zasad socrealizmu (powieść produkcyjna Pomówmy o gwiazdach / Pogoworim o zwiozdach, 1935).

Nikołajew Leonid (1904-1934) – członek WKP/b/, instruktor partyjny (nie był już studentem!). Po zastrzeleniu Kirowa w Smolnym (1 grudnia 1934 r.) próbował bez powodzenia popełnić samobójstwo. Po dwudniowym procesie (28-29 grudnia) został skazany na karę śmierci i natychmiast rozstrzelany. Wraz z nim stracono 13 innych osób. Całej czternastce zarzucono utworzenie „leningradzkiego ośrodka terrorystycznego”. Ten proces zapoczątkował apokaliptyczną Wielką Czystkę. Warto wspomnieć o losach najbliższych Nikołajewa: żonę rozstrzelano, synów (siedmio- i trzyletniego oddano do domu dziecka), matkę wyrzucono z Leningradu, starszą siostrę rozstrzelano, młodszą siostrę (i jej męża) skazano na 5 lat łagrów, wujka rozstrzelano. Podobnie potraktowano krewnych żony zamachowca.

Nikołajewski Boris (1887-1966) – historyk, publicysta, prozaik. Mienszewik represjonowany zarówno przed przewrotem październikowym (pobyt na katordze w latach 1908-1910), jak i po przejęciu władzy przez bolszewików (po aresztowaniu w 1921 r. znalazł się w otoczonym złą sławą więzieniu moskiewskim Butyrki). Od 1922 r. na emigracji (Niemcy, Francja, USA). W Stanach Zjednoczonych wydawał czasopisma „Za Rubieżom” i „Griaduszczaja Rossija”.

Niżyński Wacław (1889-1950) – charyzmatyczny tancerz i choreograf, największa gwiazda Baletów Rosyjskich Diagilewa. W latach 1906-1911 występował w petersburskim Teatrze Maryjskim. Z trupą rozstał się w atmosferze skandalu – podobno wielka księżna uznała jego kostium w Giselleza nieprzyzwoity. W 1913 roku osiadł na stałe we Francji. Ślub z Romolą de Pulszky zapoczątkował pasmo nieszczęść, jakie spadły na tancerza i tak naprawdę oznaczał koniec jego błyskotliwej kariery: Diagilew czuje się zdradzony, Niżyński musi odejść, Niżyński organizuje nową trupę (występuje w niej również jego siostra Bronisława) i wkrótce staje się posiadaczem banalnej prawdy, że najgenialniejszy artysta nie musi być dobrym księgowym. Coraz częściej daje też o sobie znać choroba psychiczna. W 1916 roku powrócił do zespołu Diagilewa wyjeżdżającego na tournée po Ameryce Północnej i Południowej. Ostatni raz zatańczył 26 września 1917 roku (według innych informacji: 19 stycznia 1919 r.). Po powrocie do Europy Niżyńscy zamieszkali w Szwajcarii. Wkrótce z diagnozą schizofrenia trafił do kliniki psychiatrycznej. Pozostawił po sobie wstrząsający Dziennik.

NKWD (Narodnyj komisariat wnutriennich dieł SSSR) – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR został utworzony 10 lipca 1934 r. i przetrwał pod tą nazwą do roku 1946, kiedy został przekształcony w Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ZSRR (Ministierstwo wnutriennich dieł SSSR). Na czele NKWD stali Gienrich Jagoda (1934-1936), Nikołaj Jeżow (1936-1938), Ławrientij Beria (1938-1945) i Siergiej Krugłow (1945-1946).

Nowaja Żyzn’ – zbliżona do mienszewików gazeta wydawana w Piotrogrodzie od 1 maja 1917 r. Redagujący „Nowe Życie” Maksim Gorki opublikował tam antybolszewicki cykl felietonów Myśli nie na czasie (Nieswojewriemiennyje mysli, 1917-1918), w którym Lenin został oceniony jako „chłodny eksperymentator”, „niewolnik dogmatu”. Pisarza przerażał wówczas również terror rozpętany przez bolszewików. Na wieść o otwarciu ognia do demonstrujących przed Pałacem Taurydzkim w Piotrogrodzie nie krył słów potępienia: „5 stycznia [1918] rozstrzeliwano bez uprzedzenia,  z kryjówek, spoza płotów, tchórzliwie. Tak postępują prawdziwi mordercy” (cyt. za Józefem Smagą). 16 lipca 1918 r. „Nowaja Żyzn’” została zamknięta na osobiste polecenie rozwścieczonego Lenina.

Nowoczerkask – W ZSRR w końcu maja 1962 r. drastycznie wzrosły ceny żywności (25-30%), a w Nowoczerkasku (obwód rostowski) właśnie wtedy w zakładzie budowy taboru kolejowego podniesiono o ponad 30% normy pracy, co spowodowało znaczący spadek realnych dochodów. 1 czerwca 1962 r. o godzinie dziesiątej 200 zdesperowanych robotników przerwało pracę i zażądało podniesienia płac. Około południa strajkowało już 5 000 osób. Wystąpienie dyrektora fabryki zaogniło sytuację – w jego stronę poleciały butelki i kamienie. Milicjanci nie interweniowali, tajniacy z KGB robili zdjęcia. Do miasta ściągnięto posiłki wojskowe, na ulicach pojawiły się czołgi. Protestujących wsparli pracownicy innych przedsiębiorstw. 2 czerwca tłum ruszył w kierunku siedziby lokalnych władz samorządowych i partyjnych. Gmach ochraniało 50 żołnierzy uzbrojonych w automaty, którzy na rozkaz komendanta miejscowego garnizonu generała-majora Oleszki otworzyli ogień do protestujących. Pierwsza salwa miała odstraszyć robotników (strzelano ponad ich głowami), druga – była już skierowana w kierunku ludzi. Zginęło prawdopodobnie 26 osób, rannych zostało 87. Rozpoczęły się aresztowania (np. w nocy z 3 na 4 czerwca zatrzymano 240 uczestników protestu). Przed sądem stanęli ci najaktywniejsi z pierwszych szeregów (wykorzystano zdjęcia robione przez bezpiekę) – 7 oskarżonych skazano na karę śmierci i rozstrzelano, 105 – trafiło na kilkanaście lat (od 10 do 15) do obozów pracy. O wydarzeniach w Nowoczerkasku prasa poinformowała dopiero w dr. poł. lat 80 (w czasie pieriestrojki).

Nowoje Russkoje Słowo – ukazywało się w Nowym Jorku. Najpierw jako gazeta (1920-2009), a następnie tygodnik (2009-2010).

Nowyj Kołokoł – To nie było czasopismo, ale prawie pięćsetstronicowy „literacko-publicystyczny” tom artykułów poświęconych losom kultury niezależnej w ZSRR: Nowyj kołokoł. Litieraturno-publicysticzeskij sbornik, riedaktor Natalia Bielinkowa, Łondon 1972. „Nowy Dzwon” odwoływał się oczywiście – od tytułu poczynając, a na zawartości kończąc - do tradycji dziewiętnastowiecznego gazety „Kołokoł” wydawanej w Londynie przez Aleksandra Hercena i Nikołaja Ogariowa.

Nowyj mir – opiniotwórcy miesięcznik (tołstyj żurnał) wydawany od 1925 r., na jego łamach zadebiutował m.in. Sołżenicyn, obecny nakład – (prawdopodobnie) 9 600 egz. (najwyższy był w 1990 r. – 2 660 000 egz.), wersja elektroniczna: http://magazines.russ.ru/novyi_mi/; 

Nowyj mir – opiniotwórcy miesięcznik (tołstyj żurnał) wydawany od 1925 r., na jego łamach zadebiutował m.in. Sołżenicyn, obecny nakład – (prawdopodobnie) 9 600 egz. (najwyższy był w 1990 r. – 2 660 000 egz.), wersja elektroniczna: http://magazines.russ.ru/novyi_mi/.

Nowyj Żurnał – Nowojorski kwartalnik ukazujący się z inicjatywy Marka Ałdanowa i Michaiła Cetlina od 1942 r. Drukowano w nim utwory najznamienitszych pisarzy rosyjskich – Brodskiego, Bunina, Gippius, Mierieżkowskiego, Nabokova, Pasternaka (fragmenty Doktora Żywago), Riemizowa, Sołżenicyna, Szałamowa, Zajcewa. Po rozpadzie Związku Radzieckiego pismo – jak wiele innych tytułów emigracyjnych – z trudem odnajduje dla siebie miejsce w nowej przestrzeni polityczno-społeczno-kulturowej. Obecnie redaktorem naczelnym (redaktorką naczelną?) „Nowego Żurnału” jest Marina Adamowicz.

Ochrana (pełna nazwa: Отделение по охранению порядка и общественной безопасности / Wydział Ochrony Porządku i Bezpieczeństwa Publicznego) – chętnie posługująca się prowokacją, nie ciesząca się najlepszą opinią tajna policja polityczna w carskiej Rosji (1866-1917). Powołano ją do życia po nieudanej próbie zamachu Dmitrija Karakazowa na życie Aleksandra II. Pierwsza placówka pojawiła się w Petersburgu (1866), kolejne w Moskwie (1880), Warszawie (1900), Wilnie, Jekatierinosławie, Kazaniu, Kijowie, Odessie, Saratowie, Tyflisie i Charkowie (wszystkie w 1902 r.).

Odwilż - Powieść ukazała się w 1954 roku i jej metaforyczny tytuł niemal od razu posłużył na określenie procesu liberalizacji w rosyjskim życiu politycznym i społecznym po śmierci Stalina (1953). Odwilż przetrwała do początku lat 60. Za jej symboliczny koniec uważa się dzień, kiedy Chruszczow zaatakował młodych twórców za próby odrzucenia krępującego gorsetu estetyki socrealistycznej. Stało się to niemal dokładnie w dziesiątą rocznicę śmierci tyrana - 7 marca 1963 roku.

Ogoniok – tygodnik ilustrowany, którego pierwszy numer pojawił się w 1899 r. w Petersburgu. Wydawanie pisma wznowił w 1923 r. Michaił Kolcow. Dzięki niemu „Ogoniok” w latach 20. korzystnie wyróżniał się (zawartość, design) na ówczesnym rynku prasowym. Przez następnych kilkadziesiąt lat było już tylko gorzej. W latach 60. czy 70. główną atrakcją pisma – o którym mówiono, że ma być socjalistycznym odpowiednikiem amerykańskich tygodników „Look” czy „Life” -  stały się reprodukcje realistycznego i socrealistycznego malarstwa rosyjskiego drukowane na niezłym papierze (w roli dyżurnej gwiazdy niezmiennie występował Iwan Szyszkin). Zbawienny wpływ na losy tygodnika wywarła głasnost’ dr. poł. lat 80. „Ogoniok” redagowany przez Witalija Koroticza (nakład w 1990 r. osiągnął 4 600 000 egz. i mógłby być większy, ale brakowało papieru), drukował ostre (wreszcie nielukrowane) reportaże, ale przede wszystkim starał się wypełniać białe plamy z dwudziestowiecznej historii Rosji. Dzięki łatwiejszemu na początku lat 90. dostępowi do archiwów KGB światło dzienne ujrzały m. in. protokoły przesłuchań represjonowanych pisarzy. Jednak w postradzieckiej rzeczywistości przełomu stuleci, kiedy wyblakły hasła pieriestrojki, kiedy rozpadło się imperium, kiedy ostatecznie upadła cenzura, kiedy spowszedniała wolna prasa  tygodnik z trudem funkcjonował w rzeczywistości udającej kapitalistyczną (zmieniali się właściciele – przez jakiś czas był to holding należący do Borisa Bieriezowskiego, co jakiś czas zawieszano wydawanie pisma). Nakład w 2013 r. spadł do 80 tysięcy. Do głosu doszła prasa spod znaku glamour.

Ogurcow Igor (1937) – dysydent rosyjski, więzień polityczny, założyciel Ogónorosyjskiego Socjalistyczno-Chrześcijańskiego Związku Wyzwolenia Narodu (Wsierossijskij Socjał-Christianskij Sojuz Oswobożdienija Naroda, 1964). W 1967 roku został aresztowany i skazany na karę pozbawienia wolności na podstawie artykułu 64 (punkt „a”) i artykułu 72 Kodeksu Karnego RSFRR na 15 lat, „bez konfiskaty mienia z powodu braku takowego”. Wolność odzyskał po 20 latach (dodatkowo został ukarany za udział w strajku więźniów) i został zmuszony do emigracji. Do kraju powrócił z Monachium pięć lat później (1992). Od 1997 roku jest przewodniczącym międzynarodowego funduszu charytatywnego „Miłosierdzie”. Zdaniem władz Federacji Rosyjskiej, nie zasługuje na rehabilitację.

Ojstrach Dawid (1908-1974) – rosyjski skrzypek i dyrygent. 

Oktiabr’ – rosyjski miesięcznik literacki założony w 1924 r. Dość otwarta formuła „Października” sprawiła, że początkowo ukazywały się na jego łamach utwory najwybitniejszych (nieemigracyjnych oczywiście) pisarzy (m.in. Jesienina, Majakowskiego, Paustowskiego, Płatonowa, Szołochowa, Twardowskiego, Zoszczenki). Z każdym rokiem było jednak coraz gorzej, coraz ciaśniej. Kolejni twardogłowi redaktorzy naczelni (Panfiorow, 1931-1960; Koczetow, 1961-1973) zrobili wszystko, żeby kalendarz pisma składał się z samych październików. Po samobójczej śmierci Koczetowa do miesięcznika dotarła odwilż i tak już zostało do dziś. W latach 60. często publikował w „Oktiabrie” swoj utwory Władimir Maksimow (A człowiek żyje… / Żyw czełowiek, 1962), który zresztą przez dziesięć miesięcy (1967-1968) był członkiem kolegium redakcyjnego.

Olesza Jurij (1899-1960) – rosyjski prozaik (Zawiść, Co dzień choć kilka słów). Jest jednym z tych pisarzy, którzy przepili swój talent.

Ołsufiewa Maria (1907-1988) – tłumaczka literatury rosyjskiej (zwłaszcza tej źle widzianej w Związku Radzieckim) na język włoski. Przez całe swoje emigracyjne życie (jej rodzina opuściła Rosję w 1919 r.) mieszkała we Florencji, gdzie zresztą się urodziła (jej mama ufała wyłącznie tamtejszej akuszerce).

OPOJAZ (Obszczestwo izuczenija poeticzeskogo języka / Stowarzyszenie dla Studiów nad Językiem Poetyckim) działał w latach 1916-1925 i skupiał lingwistów (Jewgienija Poliwanowa, Lwa Jakubinskiego, Romana Jakobsona) oraz teoretyków i historyków literatury (Osipa Brika, Borisa Eichenbauma, Jurija Tynianowa, Wiktora Szkłowskiego – autora fundamentalnych prac: Wskrzeszenie słowa, Sztuka jako chwyt), a więc badaczy kojarzonych powszechnie z tzw. szkołą formalną w badaniach literaturoznawczych. Do dorobku szkoły (i OPOJAZ-u) nawiązali pół wieku później strukturaliści.  

Order Lenina – najwyższe odznaczenie państwowe w ZSRR w latach 1930-1991. Ten z numerem pierwszym otrzymała gazeta „Komsomolskaja Prawda”, jedenastokrotnymi kawalerami Orderu Lenina byli Nikołaj Patoliczew (1908-1989) i Dmitrij Ustinow (1908-1984).

Ordżonikidze Sergo (właśc. Grigorij, 1886-1937) – radziecki działacz partyjny (1930-1937 - członek Biura Politycznego KC WKP/b/) i państwowy (1932-1937 - komisarz ludowy przemysłu ciężkiego ZSRR). W 1907 r. trafił do więzienia w Baku, gdzie dzielił celę z niejakim Dżugaszwilim. Tak zaczęła się ich wieloletnia przyjaźń, za którą tow. Sergo zapłaci w przyszłości życiem. Ale to dopiero za trzydzieści lat. Teraz – 1917 r. - jest jedną z ważniejszych postaci przewrotu bolszewickiego i walczy z Denikinem; teraz -  pierwsza połowa lat 20. - aktywnie uczestniczy w radzieckiej mutacji Anschlussu (aneksji Demokratycznej Republiki Armenii, Demokratycznej Republiki Azerbejdżanu i Demokratycznej Republiki Gruzji). Szorstkość w relacjach ze Stalinem pojawia się w latach 30. Ordżonikidze zdaje się nie rozumieć, że tamta cela dawno utraciła magiczną moc glejtu, a bycie z gensekiem na ty nie zapewnia statusu nietykalności. Oficjalnie podano, że przyczyną śmierci był zawał, ale – jak wiemy - minister popełnił samobójstwo (strzał w serce). Być może zmuszono go do podjęcia takiej decyzji.

Otieczestwiennyje zapiski – liberalny, niezwykle prestiżowy miesięcznik literacko-społeczny wydawany w latach 1838-1884. Na jego łamach - dzięki zabiegom kolejnych redaktorów naczelnych (Andrieja Krajewskiego, Nikołaja Niekrasowa, Michaiła Sałtykowa-Szczedrina) ukazywały się teksty m.in. Lermontowa, Żukowskiego, Bielinskiego, Turgieniewa, Hercena, Gonczarowa, Leskowa, George Sand, Hugo, Dickensa, Dumasa-ojca, Daudeta i Zoli. Decyzję o zamknięciu „Otieczestwiennych…” podjęła cenzura.

Owieczkin Walentin (1904-1968) – rosyjski publicysta, prozaik i dramaturg. Jego Sprawy dnia powszedniego (1952-1956) stały się symbolem odwilży w literaturze poststalinowskiej. 

Panajew Iwan (1812-1862) – w swoim czasie bardzo popularny rosyjski dziennikarz (wydawał wspólnie z Nikołajem Niekrasowem czasopismo „Sowriemiennik”), bardzo drugorzędny pisarz (który przeszedł drogę od romantyzmu do szkoły naturalnej - Sypialnia damy, Maminsynek, Lwy na prowincji) i bardzo zjadliwy krytyk literacki, dziś bardziej znany jako mąż swojej niewiernej żony Awdotii – pisarki, celebrytki i lwicy salonowej.

Panowa Wiera (1905-1973) – pisarka rosyjska, na której dorobek złożyły się utwory prozatorskie (Towarzysze podróży 1946, Powieść sentymentalna 1958) i dramaturgiczne (W starej Moskwie 1940). Przeciętna literatka z typowym radzieckim życiorysem: w połowie lat 30. jej mąż (Boris Wachtin) został aresztowany i trafił do łagru, z którego już nie wrócił, a ona przez następnych kilkanaście lat musiała udowadniać, że zasługuje na życie na wolności (na pewno pomogło wysłanie do Stalina rękopisu grafomańskiej tragedii wierszem Mercedes). Udało się – trzykrotnie otrzymała Nagrodę Stalinowską, a po śmierci Wielkiego Językoznawcy i II Zjeździe Pisarzy Radzieckich stała się jedną ze znaczących postaci artystycznego establishmentu. Wyrazy uznania ze strony towarzyszy z KC przekładały się na kolejne odznaczenia i liczne podróże na ten okropny Zachód.    

Państwowy Teatr Akademicki im. Jewgienija Wachtangowa – W 1913 r. grupa studentów moskiewskich, teatralnych pasjonatów, utworzyła Studio Dramatyczne. Opiekę nad nim powierzono Jewgienijowi Wachtangowowi (1883-1922), którego powszechnie uważano za jednego z najlepszych uczniów Stanisławskiego. W 1920 r. wachtangowcy zostali włączeni do struktury organizacyjnej Moskiewskiego Teatru Artystycznego i działali pod szyldem Trzeciego Studia. 13 listopada 1921 r. odbyła się tam premiera Cudu świętego Antoniego Maeterlincka. Tak doszło do narodzin nowej moskiewskiej sceny w kultowym już dziś budynku na Arbacie 26. Od 1926 r. teatr nosi imię Jewgienija Wachtangowa.

Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (jej członków nazywano kadetami) powstała w 1905 r. (wśród jej założycieli był Władimir Dmitrijewicz Nabokow, ojciec znanego pisarza). Na jej czele stał Pawieł Milukow (1859-1943), który w Rządzie Tymczasowym otrzymał tekę ministra spraw zagranicznych. Po przewrocie październikowym kadeci podjęli walkę z bolszewikami. Partia została zdelegalizowana w grudniu 1917 r.

Partia Socjalistów-Rewolucjonistów (popularnie: eserowcy, ros. esery) została założona w 1901 r. W 1917 roku wśród eserowców nastąpił wyraźny podział na „prawicowych” i „lewicowych”. Ci pierwsi weszli w skład Rządu Tymczasowego (Aleksandr Kierienski; Wiktor Czernow, 1873-1952; Boris Sawinkow, 1879-1925), ci drudzy (m.in. Maria Spiridonowa, ur. 1884) – w sojuszu z bolszewikami dążyli do jego obalenia. Po przewrocie październikowym bolszewicy – zgodnie z hasłem o sprawiedliwości dziejowej - najpierw represjonowali tych „prawicowych”, a nieco później tych „lewicowych” (Spiridonową rozstrzelano dopiero w 1941 r.).

Partijnaja żyzn’ – organ Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego ukazujący się pod tym tytułem od 1946 r. (z przerwą w latach 1948-1954). W 1975 r. ten dwutygodnik osiągnął nakład miliona egzemplarzy. „Życie Partyjne” zawsze stało wiernie na straży czystości ideologicznej. Ostatni numer ukazał się w 1991 r. Zabawne jest życie po życiu tego tytułu – z „Życia Partyjnego” przepoczwarzył się – jak wskazują na katalogi biblioteczne (np.: http://unilib.donntu.edu.ua/?p=218&lang=ua) w „Życie Biznesowe” („Деловая жизнь. Незаваисимый общественно-политический и экономический журнал”).

Pasternak Boris (1890-1960) – rosyjski poeta (Bliźniak w chmurach, Życie – moja siostra) i prozaik (List żelazny, Doktor Żywago), noblista (1958). Po opublikowaniu w Mediolanie powieści Doktor Żywago (1957) rozpętano przeciwko pisarzowi nagonkę, która się nasiliła po ogłoszeniu decyzji o przyznaniu mu literackiej Nagrody Nobla „za istotny wkład we współczesną poezję liryczną i podjęcie wielkich tradycji prozy rosyjskiej”. Zaszczuty Pasternak oznajmił, że rezygnuje z nagrody. Wymienienie w 1950 roku jednym tchem nazwisk Pilniaka, Mandelsztama i Pasternaka jako „ofiar poprzednich czystek literackich” nie jest do końca uzasadnione. Dwaj pierwsi rzeczywiście przepłacili życiem za bycie na bakier z rzeczywistością stalinowską, natomiast Pasternakowi w latach 30. i 40. fortuna wyraźnie sprzyjała – przeżył je (to prawda, że często krytykowany, że w lękliwym wyczekiwaniu na nocne pukanie do drzwi). Pomógł też szczęściu publikując 1 stycznia 1936 r. w gazecie „Izwiestija” dwa wiersze ku czci (m.in. Artysta), których zawartość sprawiła, że stał się dzięki nim jednym z pionierów staliniany w literaturze rosyjskiej. Prawdziwy smak bycia artystą potepionym poznał dopiero po ukazaniu się drukiem  Doktora Żywago.

Pasternak Zinaida (1897-1966) – druga żona (1933-1960) autora Doktora Żywago.

Paustowski Konstantin (1892-1968) – rosyjski prozaik (Kara-Bugaz, Opowieść o życiu, Sam na sam z jesienią) i dramaturg (Porucznik Lermontow, Sygnecik).

Paweł Hostowiec – pseudonim Jerzego Stempowskiego (1894-1969), emigracyjnego eseisty, tłumacza (m.in. Pasternaka, Sołżenicyna), współpracownika „Kultury”.

Pawłow Iwan (1849-1936) – fizjolog, pierwszy noblista rosyjski (1904). W potocznej świadmości jest kojarzony przede wszystkim z badaniami dotyczącymi odruchu warunkowego. Na nasze współczucie zasłużyły psy („pies Pawłowa”), ofiary drastycznych eksperymentów uczonego. Zob.: Pawłow i jego psy, czyli ciemna strona nauki, http://kynokultura.pl/pawlow-i-jego-psy-czyli-ciemna-strona-nauki/.

Peltier-Zamoyska Hélène (1924-2012) – rusycystka francuska (wykładała na Uniwersytecie w Tuluzie). Pod koniec lat 40. studiowała rusycystykę na Uniwersytecie Moskiewskim (w tym czasie jej ojciec był tam attaché morskim przy ambasadzie Republiki Francuskiej). Przyjaźniła się z Borisem Pasternakiem (uczestniczyła w tłumaczeniu Doktora Żywago na język francuski). Przeszmuglowała do Francji relację z przebiegu procesu Siniawskiego i Daniela (umownie nazywana jest stenogramem), sporządzoną przez ich żony (Marię Rozanową, Łarisę Bogoraz-Bruchman). Była żoną (1959-1970) rzeźbiarza Augusta Zamoyskiego (1893-1970).

Piatakow Gieorgij (1890-1937) – bolszewicki działacz partyjny. W latach 20. zwolennik Trockiego. W 1936 r. z entuzjazmem powitał wiadomość o skazaniu na karę śmierci Kamieniewa i Zinowiewa. Kilka miesięcy później sam został rozstrzelany.

Pieriediełkino – podmoskiewska miejscowość, gdzie Związek Pisarzy Radzieckich wybudował 50 drewnianych dacz dla „inżynierów ludzkich dusz”. Formalnie były one własnością Litfondu (Funduszu Literackiego). We wspomnieniach ówczesnej żony Pasternaka, Zinaidy Nikołajewny, znalazła się znamienna informacja: „Nadszedł 1936 rok. Pisarzom zaproponowano budowanie dacz w Pieriediełkinie i jednocześnie spółdzielczego domu w Ławruszynskim [Zaułku] […]. Zaoszczędziliśmy i wnieśliśmy wkład na mieszkanie w Ławruszynskim, a dacze nic nie kosztowały, budowało je państwo”. Na przełomie lat 80. i 90. ta pisarska arkadia utraciła swój wyjątkowy status i pojawiły się pierwsze wille nobogackich („nowych Ruskich”). Pół wieku później 85-letni Sergio d’Angelo opublikował książkę The Pasternak Case: Memoirs of a Witness (2007).

Pierowska Sofia (1853-1881) – panna z dobrego domu (jej ojciec był w swoim czasie gubernatorem Petersburga), członkini „Narodnej Woli”, życiowa partnerka Andrieja Żelabowa. Już jako siedemnastolatka opuściła rodzinę, a jako dwudziestojednolatka trafiła do Twierdzy Petersburskiej. Uczestniczyła w kilku próbach zamordowania cara, ale przede wszystkim – po aresztowaniu Żelabowa - była mózgiem grupy przygotowującej ten ostatni (zakończony powodzeniem, niestety) zamach na życie Aleksandra II. W sporządzonym scenariuszu sobie wyznaczyła rolę tej, która pomacha chusteczką do Hryniewieckiego, by rzucił bombę. Trafiono na jej ślad, aresztowano, skazano, powieszono.

Pieszkow Maksim (1897-1934) – syn Maksima Gorkiego z pierwszego małżeństwa (z Jeleną Wołżyną). Wróżono mu karierę artystyczną (nieźle malował, miał talent aktorski), ale on pełnymi garściami czerpał z życia i portfela ojca. Kochał dolce vita, mógłby zostać bohaterem WałkoniFelliniego. Po śmierci męża (według pierwotnej – i chyba prawdziwej - wersji oficjalnej, przyczyną zgonu było obustronne zapalenie płuc) Nadieżda Wwiedienska-Pieszkowa została kochanką Jagody.

Pietrow Awwakum (1620-1682) – protopop, przeciwnik reform w Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej zainicjowanych przez patriarchę Nikona, kanonizowany przez Rosyjską Prawosławną Cerkiew Starobrzędową, autor jednego z najsłynniejszych zabytków piśmiennictwa staroruskiego Żywotu protopopa Awwakuma, przez niego samego nakreślonego (Żytije protopopa Awwakuma im samim napisannoje, ok. 1672, pierwodruk 1861). Za swoje poglądy był więziony (po raz pierwszy we wrześniu 1653 r.), zsyłany (m.in. do Tobolska) i wreszcie spalony na stosie w Pustoziorsku.

Pietrow Władimir (Vladimir Petrov, 1915-1999) – były więzień Gułagu, autor książek: Soviet Gold (New York 1949), My Retreat from Russia (New Haven 1950), It Happens in Russia (London 1951), Empire of Fear (London 1956, współautorka: Evdokia Petrov). Studiował w Leningradzie i tam też został aresztowany (1935). Zarzucono mu między innymi szpiegostwo (był filatelistą, w swojej kolekcji miał znaczki amerykańskie). Trafił do łagru na Kołymie, gdzie pracował przy wydobyciu złota. Wyszedł na wolność niemal tego samego dnia, gdy rozpoczęła się wojna z Niemcami. Po pewnym czasie znalazł się w okupowanej części kraju i został wywieziony na roboty. Nawiązał wtedy niechlubne kontakty z gen. Andriejem Własowem (wcześniej zrobił wszystko, aby uniknąć mobilizacji do Armii Czerwonej). W 1947 r. wyjechał do USA (wersja oficjalna – dzięki Tolstoy Foundation, nieoficjalna – z pomocą pospieszyli sympatycy powieszonego generała). W Stanach Zjednoczonych studiował, w połowie lat 50. pracował w Radio Swoboda (Liberty). O Pietrowie wspomina Anne Applebaum w Gułagu. 

Pietrow-Wodkin Kuźma (1878-1939) – rosyjski malarz (Sen, Kąpiel czerwonego konia, portret Anny Achmatowej, Śmierć komisarza), grafik i scenograf, który zaczynał od pisania ikon (tematyka religijna będzie obecna także w jego późniejszej twórczości). Na początku XX stulecia był związany z modernistycznym stowarzyszeniem „Świat Sztuki”, a w latach 20. z awangardą. Nadzy mężczyźni z obrazów Pietrowa-Wodkina wciąż prowokują historyków sztuki do dyskusji niekoniecznie akademickich.

Pikel Richard [ros. Riczard] (1896-1936) – sprawdzał się na każdym powierzonym mu przez partię bolszewicką stanowisku: w Zapadnej obłasti (ówczesna jednostka terytorialna, którą tworzyły cztery gubernie: Mińska, Mohylewska, Smoleńska i Witebska), w Armii Czerwonej, w Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Litwy i Białorusi, w Kominternie (był szefem sekretariatu Grigorija Zinowiewa – niewybaczalny błąd), w Głównym Komitecie do Spraw Repertuaru (urząd cenzury decydujący o repertuarze teatrów radzieckich), w Moskiewskim Teatrze Kameralnym (był zastępcą Aleksandra Tairowa), itd., itp. Do tego wszystkiego napisał chwaloną przez usłużną krytykę książkę poświęconą Demokrytowi (Wielki materialista starożytności, 1924). W 1936 roku zapłacił zwyczajną w tych czasach cenę za niebezpieczne związki z Zinowiewem – aresztowanie, skazanie, rozstrzelanie.

Pilar Jurij (1924-1987) – rosyjski prozaik (Człowiek pozostaje człowiekiem).

Pilniak Boris (1894-1938) – rosyjski prozaik (Nagi rok, Mahoń, Wołga wpada do Morza Kaspijskiego). W 1937 r. został aresztowany. „Proces” odbył się 21 kwietnia 1938 r. – pisarza skazano na karę śmierci i tego samego dnia rozstrzelano. 

Pimen (Siergiej Izwiekow, 1910-1990) – patriarcha Moskwy i Wszechrusi (patriarch Moskowskij i wsieja Rusi, 1971-1990), w czasach stalinowskich kilkakrotnie aresztowany, trzykrotny kawaler Orderu Czerwonego Sztandaru Pracy, deputowany ludowy. Był bezwolnym narzędziem w rękach partyjnych czynowników i KGB. Jest takie urocze zdjęcie zrobione na Kremlu: Leonid Breżniew, Aleksij Ridiger (przyszly patriarcha Aleksij II), patriarcha Pimen i rabin Fiszman wznoszą toast z okazji kolejnej rocznicy przewrotu bolszewickiego. Cytowany przez Herlinga-Grudzińskiego list Sołżenicyna pochodzi z 1972 r. (zamiast tradycyjnej daty: „Wielikij post. Kriestopokłonnaja niediela”, czyli trzeci tydzień Wielkiego Postu poświęcony adoracji św. Krzyża).

Piotr I Wielki (1672-1725) – car Rosji (Car’ Wsieja Rusi, 1682-1721), cesarz Rosji (Impierator Wsierossijskij, 1721-1725).

Pipes Richard Edgar (1923-2018) – amerykański historyk i sowietolog urodzony w żydowskiej rodzinie w Cieszynie, od roku 1940 mieszka w USA, w 1943 r. zaciągnął się do armii (zdemobilizowany po wojnie jako „porucznik rezerwy o specjalności wywiad wojskowy i przesłuchania jeńców wojennych”), w latach 1958-1996 wykładał historię na Uniwersytecie Harvarda, doradca prezydenta Ronalda Reagana. W swoich publikacjach poświęconych historii Rosji głosi tezę, że Rosja bolszewicka (komunistyczna) wyrosła z tradycji Wielkiego Księstwa Moskiewskiego i carskiej Rosji Romanowów (Rosja carów / Russia Under the Old Regime, 1974; Rewolucja rosyjska / The Russian Revolution, 1990; Rosja bolszewików / Russia Under the Bolshevik Regime: 1919-1924, 1993).

Pirożkowa Antonina (1909-2010) – towarzyszka życia Isaaka Babla. Rosjanie mają na takie okazje cudowne określenie: grażdanskaja żena (resp. grażdanskij muż). W 1996 r. wyemigrowała do USA. Autorka wspomnień At His Side: The Last Years of Isaac Babel (1996).

Pisariew Dmitrij (1840-1868) – ideolog raznoczyńców, ortodoksyjny publicysta, krytyk literacki nawołujący do „likwidacji estetyki” (Razruszenije estietiki, 1865) i głoszący pochwałę utylitaryzmu. Jego poglądy – sprowadzając je do absurdu - sparodiował Dostojewski, który przypisał adwersarzowi opinię o wyższości pary dobrych butów nad dramatami Szekspira.

Plamen – miesięcznik literacki wydawany przez Związek Pisarzy Czechosłowackich w Pradze (a nie w Paryżu, jak podaje Herling-Grudziński) w latach 1959-1969.

Plechanow Gieorgij (1856-1918) – działacz polityczny, publicysta i filozof, któremu powszechnie przypisuje się ojcostwo marksizmu rosyjskiego. Jako dwudziestolatek został członkiem „Ziemi i Wolności” („Ziemla i wola”). W latach 1880-1917 przebywał na emigracji. W tym czasie opublikował swoje najgłośniejsze prace (m. in. O roli jednostki w historii 1898, Podstawowe zagadnienia marksizmu 1908, Historia rosyjskiej myśli społecznej 1912-1917), przetłumaczył Manifest komunistyczny Marksa i Engelsa, brał czynny udział w powstaniu pierwszej rosyjskiej organizacji marksistowskiej („Wyzwolenie Pracy” / „Oswobożdienije truda”) i Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, redagował marksistowską „Iskrę”. Przez pewien czas Plechanow  współpracował z Leninem, ale w 1903 roku opowiedział się po stronie mienszewików i ich drogi ostatecznie się rozeszły. Poparł rewolucję lutową i politykę Rządu Tymczasowego, krytycznie oceniał przewrót bolszewicki.

Plehwe Wiaczesław von (1846-1904) – polityk rosyjski, kawaler Orderu Świętego Aleksandra Newskiego. Sprawował wiele ważnych urzędów państwowych (był m.in. dyrektorem Departamentu Policji, a w latach 1902-1904 ministrem spraw wewnętrznych). Poodobnie, jak jego poprzednik (Dmitrij Sipiagin) został zamordowany przez członka eserowskiej Organizacji Bojowej. Zabójcą Plehwego był Jegor Sozonow.

Pleszczejew Aleksiej (1825-1893) – bardzo popularny za życia poeta rosyjski ze szkoły Niekrasowa, członek Koła Pietraszewskiego (w 1849 r. został – podobnie, jak Dostojewski – aresztowany, skazany na karę śmierci, ułaskawiony na placu straceń i wcielony na prawie dziesięć lat do wojska). Pod koniec życia Pleszczejew został bohaterem Rosyjskiego Marzenia, bo oni przecież też mają swój Dream. Biedny poeta otrzymał olbrzmi spadek (1890) i natychmiast wyjechał z córkami do Paryżu. Tam – otoczony tłumem pieczeniarzy - do końca swoich dni zajmował apartament w hotelu „Mirebeau” i pławił się w obrzydliwym luksusie.

Pletniow Dmitrij (1871-1941) – rosyjski lekarz, którego pacjentami byli m.in. Lenin i Krupska. Aresztowany w 1937 r. i skazany na 25 lat pozbawienia wolności. Znalazł się w grupie 157 więźniów rozstrzelanych przez NKWD przed wkroczeniem Wehrmachtu do Orła.

Pluszcz Leonid (1939-2015) – dysydent ukraiński. W 1972 roku został aresztowany (paragraf 62 kodeksu karnego RSFRR – „agitacja antyradziecka”). Z Kijowa przewieziono go do cieszącego się złą sławą moskiewskiego Centralnego Instytutu Psychiatrii Sądowej im. W. Serbskiego, gdzie stwierdzono u niego (podobnie, jak u wielu innych obrońców praw człowieka) „schizofrenię bezobjawową”. Na początku 1973 r. kijowski sąd nakazał przymusowe leczenie psychiatryczne. W obronie Pluszcza wystąpił m.in. Andriej Sacharow, głosy protestu podniosły się również w Europie Zachodniej (z apelem do swoich radzieckich towarzyszy wystąpił Komitet Centralny Komunistycznej Partii Francji). Ta kampania międzynarodowa sprawiła, że „bezobjawowego schizofrenika” zwolniono i wyrażono zgodę na opuszczenie kraju. W 1976 r. Pluszcz wyemigrował i ostatecznie osiadł we Francji. Od połowy lat 80. coraz częściej publikuje teksty literaturoznawcze (np. w 1986 r. ukazała się w Edmonton jego monografia poświęcona Tarasowi Szewczence).

Płatonow Andriej (właśc. Klimientow, 1899-1951) -  rosyjski prozaik (Śluzy epifańskie 1926, Czewengur 1929, Wykop 1929-1930, Juwenilne morze 1931-1932, Szczęśliwa Moskwa 1933-1934) i dramaturg (Wysokie napięcie 1931) zafascynowany filozofią Nikołaja Fiodorowa. Zaczynał pisać zainspirowany możliwościami tzw. prozy ornamentalnej, ale wkrótce odnalazł własny styl, własne środki wyrazu i własną drogę w literaturze (w kręgu problematyki moralno-filozoficznej, psychologicznej). Już po ukazaniu się pierwszego tomiku opowiadań nazwano go „pozornym realistą”, zarzucono negowanie osiągnięć socjalizmu i nihilizm oraz „propagowanie humanizmu”. W socrealistycznej rzeczywistości stalinowskiej pisany mu był bolesny los outsidera – utożsamiał się z Rosją bolszewicką, ale zamiast ód spod jego pióra wychodziły antyutopie. Najbardziej znane teksty prozatorskie Płatonowa ukazały się w wydawnictwach emigracyjnych wiele lat po jego śmierci. W Rosji ujrzały światło dzienne dopiero w okresie pieriestrojki.

Płatonow Siergiej (1860-1933) – historyk rosyjski. Większość publikacji – w tym pracę doktorską i habilitacyjną - poświęcił czasom Smuty i, szerzej, dziejom siedemnastowiecznej Rosji. Przez kilka lat wykładał historię dzieciom Aleksandra III. Do przewrotu bolszewickiego odniósł się krytycznie. W dr. poł. lat 20. był dyrektorem Domu Puszkinowskiego i Biblioteki Akademii Nauk. Przestał nim być, gdy pod koniec 1929 r. doniesiono do OGPU, że w BAN-ie są ukrywane przed władzą radziecką ważne materiały archiwalne. Płatonow, jak się okazało, rzeczywiście przechowywał m.in. oryginalne egzemplarze zrzeczenia się tronu przez Mikołaja II i jego brata Michaiła oraz inne niezwykle cenne dokumenty (dotyczące partii eserów i kadetów). Uczony (wraz z córką Marią) został aresztowany na początku 1930 r. i uznany za członka wywrotowej, monarchistycznej organizacji (jak dziesiątki innych wówczas uwięzionych – w sumie 115 osób) dążącej do obalenia władzy radzieckiej. W nowym rządzie miał on, zdaniem czekistów, objąć posadę premiera (Terle, przypominam, zostałby ministrem spraw zagranicznych). Na śledztwie wyznał szczerze: „Jestem monarchistą”. Płatonowa (i jego dwie córki) skazano na 5 lat zesłania. Zmarł w Samarze w trakcie odbywania kary.

Pławinski Dmitrij (1937-2012) – rosyjski malarz i grafik, na przełomie lat 50. i 60. czołowa postać sztuki alternatywnej, nieoficjalnej. Przez jakiś czas mieszkał w Nowym Jorku (1991-2004). Twórczość Pławinskiego, zdaniem krytyki, łączy elementy surrealizmu z motywami cerkiewno-prawosławnymi. Sam artysta twierdził, że jego światopogląd ukształtowała poezja futurysty Wielimira Chlebnikowa.

Podgorny Nikołaj (1903-1983) – radziecki działacz partyjny, polityk. W latach 1965-1977 był nominalnie najważniejszą osobą w państwie – przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ZSRR.

Poggioli Renato (1907-1963) – włoski krytyk literacki, historyk i tłumacz literatury rosyjskiej. W latach  trzydziestych  był lektorem języka włoskiego w Wilnie (1935-1936) i w Warszawie (1936-1938).  Autor kilku ważnych monografii (The Poets of Russia. 1890–1930, 1960; Teoria dell'arte d'avanguardia / The Theory of the Avant-garde, 1962), z którego ocenami dorobku Wasilija Rozanowa polemizuje jeden z bohaterów powieści Saula Bellowa Herzog (1964).

Pogodin Nikołaj (1900-1962) – rosyjski dramaturg (Człowiek z karabinem, Kremlowskie kuranty, Trzecia patetyczna). 

Pokrowski Michaił (1868-1932) – rosyjski historyk (w encyklopediach przed laty pisano z dumą: historyk-marksista: Historia Rosji od najdawniejszych czasów, 1910-1913, wspólnie z W. Agafonowem, N. Nikolskim i W. Storożewem; Szkice z historii kultury rosyjskiej, 1915-1918; Dyplomacja i wojny Rosji w XIX stuleciu, 1923; Rewolucja październikowa, 1929), działacz partyjny, polityk (w latach 1918-1932, do samej śmierci, był wiceministrem oświaty Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej). Był uczniem wybitnego historyka Wasilija Kluczewskiego, ale w dr. poł. lat 90. znalazł się pod wpływem ideologii „legalnego marksizmu” (głoszonej m.in. przez Siergieja Bułgakowa). Stąd był już tylko jeden krok do socjaldemokracji (do partii wstąpił w 1905 r.) i publikowania artykułów w „Prawdzie” (od 1904 r.). Uważał, że odczytanie i zrozumienie historii jest niemożliwe bez odwołania się do teorii walki klasowej. W latach 1909-sierpień 1917 przebywał na emigracji we Francji (wcześniej przez dwa lata ukrywał się w Finlandii). W połowie lat 10. zredagował pracę Lenina Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu (1917). Po powrocie do Rosji aktywnie działał w partii bolszewickiej i był jedną z głównych postaci przewrotu październikowego w Moskwie. W latach 20. był jednym z założycieli Instytutu Historii AN ZSRR, przewodniczącym Towarzystwa Historyków-Marksistów, redaktorem naczelnym kilku czasopism historycznych (zaopatrzonych w jedynie słuszne tytuły: „Czerwone Archiwum”, „Historyk-Marksista”, „Walka Klas”) i zaciekłym tropicielem ideologicznej („burżuazyjnej”) inności w naukach humanistycznych. To m.in. z jego inicjatywy doszło do aresztowań pod koniec lat 20. Wśród jego ofiar znalazł się wówczas Jewgienij Tarle. Całe swoje życie poświęcił na pisanie o wyższości internacjonalizmu nad nacjonalizmem. W połowie lat 30. okazało się, że błądził. Na szczęście dla siebie zmarł wcześniej. 

Polewoj Boris (właśc. Kampow, 1908-1981) – prozaik rosyjski (Opowieść o prawdziwym człowieku, 1946). Jeden z bardziej aktywnych uczestników nagonki na Borisa Pasternaka po przyznaniu mu literackiej Nagrody Nobla (1958). Autora Doktora Żywago nazwał „literackim Własowem” i podczas pamiętnego wiecu pisarzy moskiewskich (31 X 1958 r.) wykrzykiwał: „Won z naszego kraju, panie Pasternak. Nie chcemy oddychać z panem tym samym powietrzem”. W latach 1961-1981 Polewoj był redaktorem naczelnym znanego czasopisma „Junost’”. 

Politiczeskij Dniewnik – pismo (prawdopodobnie miesięcznik) wydawane w drugim obiegu przez Roja Miedwiediewa w latach 1964-1970. W opinii Sacharowa „tajemnicze”,  „coś w rodzaju samizdatu dla wysokich urzędników” (http://www.memo.ru/history/diss/books/ALEXEEWA/Chapter17.htm).

Poputczik – współtowarzysz podróży. W Rosji w latach 20. tak nazywano pisarzy (głównie starszego pokolenia), którzy – zdaniem ideologów partyjnych (np. Lwa Trockiego) i reżimowych krytyków literackich – nie angażowali się wprawdzie w budowę nowej rzeczywistości i tworzenie nowej, proletariackiej sztuki, ale byli neutralnymi lub życzliwymi obserwatorami. Z każdym rokiem określenie poputczik nabierało coraz bardziej pejoratywnego zabarwienia.

Poskriobyszew Aleksandr (1891-1965) – generał-major, członek KC WKP/b/ (później KC KPZR), przez ćwierć wieku kierował sekretariatem Stalina. Podobno miał swój udział w zamordowaniu rodziny carskiej (16 lipca 1918 r. podpisał stosowny rozkaz). Podobno miał fenomenalną pamięć.

Postnikow – we wspomnieniach Marczenki pojawia się (2 XI 1966 r.) „major Postnikow – gława KGB Mordowskich łagieriej” (http://www.memo.ru/history/diss/books/MAP4EHKO/pokaz7.htm). Pisze o nim również Siniawski w powieści Dobranoc (Spokojnoj noczi, 1983): „gołuboj major Postnikow” („niebieski major Postnikow”; w wojskach KGB mundury były wprawdzie zielone, ale niektóre elementy - m.in. otok czapki, naramienniki - były chabrowe, ciemnoniebieskie). Bezskutecznie próbowałem odnaleźć jakieś informacje o tym majorze, aż wreszcie bóg Internetu skierował mnie na stronę http://forum.mozohin.ru/index.php/topic,131.0/wap2.html (a tam forum: Oficerowie KGB: biografie niekompletne/ Oficery KGB: niepołnyje biografii), gdzie zamieszczono biogram („niekompletny” oczywiście, taki to już los czekisty) generała-lejtnanta Leonida Andriejewicza Postnikowa (rok urodzenia nieznany, zmarł w 1998) będącego w latach 1987-1991 komendantem Wyższej Szkoły KGB im. F. Dzierżyńskiego. Niestety, ten Postnikow – według oficjalnej i „niekompletnej” przypominam biografii - w latach 60. był doktorantem (aspirantem), a następnie wykładowcą na kagiebowskiej uczelni.

Postnikow Siergiej (1883-1965) – członek partii eserów od 1906 r. (od 1918 r. wchodził w skład Komitetu Centralnego tej partii). Sześć lat później (1912) założył legalne, neonarodnickie pismo „Zawiety”, a w 1917 r. gazetę „Dieło naroda”, która stała się centralnym organem partii eserowskiej. W 1921 r. uciekł do Finlandii i do końca wojny przebywał na emigracji (Berlin, Praga). W roku 1945 władze czechosłowackie wydały go Rosjanom. Następne pięć lat spędził w łagrach. W połowie lat 50. (według różnych źródeł: 1955 lub 1957) uzyskał zgodę na wyjazd do Pragi (1957), gdzie przebywał do końca życia.

Prawda -  w latach 1912-1991 organ prasowy partii bolszewickiej / komunistycznej (kolejno: Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji /bolszewików/, Rosyjskiej Komunistycznej Partii /bolszewików/, Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii /bolszewików/, Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego). W 1991 roku, po zdelegalizowaniu przez prezydenta Borisa Jelcyna KPZR, „Prawda” zaczęła się ukazywać jako „gazeta ogólnopolityczna”. Od roku 1997 roku jest znów „organem” – tym razem Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej. Powołaną do życia z inicjatywy Lenina gazetą kierowało początkowo kolegium redakcyjne (m.in. Mołotow, Stalin), pierwszym samodzielnym redaktorem naczelnym był Nikołaj Bucharin (1918-1929). Obecnie szefem „Prawdy” jest Boris Komocki (od 2009 r.).

Priszwin Michaił (1873-1954) – rosyjski prozaik (Łańcuch Kościeja, Korzeń życia, Facelia).

Program Ruchu Demokratycznego Związku Sowieckiego / Programma diemokraticzeskogo dwiżenija Sowietskogo Sojuza, Fundacja im. Hercena, Amsterdam 1970. Autorem Programu… był Siergiej Sołdatow (1933-2003).

Prokofiew Siergiej (1891-1953) – rosyjski kompozytor (balety: Syn marnotrawny 1929, Romeo i Julia 1938, Kopciuszek 1945; opery: Miłość do trzech pomarańczy 1921, Ognisty anioł 1927, Gracz 1929, Wojna i pokój 1943, Opowieść o prawdziwym człowieku 1948; I Symfonia D-dur „Klasyczna” 1916-1917; koncerty: II Koncert fortepianowy g-moll 1913, III Koncert fortepianowy C-dur 1917-1921; oratorium Na straży pokoju 1950; muzyka filmowa i teatralna), pianista, sześciokrotny laureat Nagrody Stalinowskiej. W latach 1918-1936 (według innych źródeł 1918-1932) przebywał na emigracji (współpracował w tym czasie m.in. z Siergiejem Diagilewem). W 1948 roku stał się jeszcze jedną ofiarą (obok m.in. Szostakowicza i Chaczaturiana) radzieckiego młota na muzyczną awangardę – chałturnika Tichona Chriennikowa. Prokofiew - zgodnie z obowiązującymi wówczas regułami gry – złożył samokrytykę, w której przyznał się do ulegania wpływom „formalizmu”. W ramach ekspiacji skomponował oratorium Na straży pokoju. Zmarł 5 marca. Tego samego dnia ciężką stratę poniosło też językoznawstwo światowe – odszedł Stalin.  

Przybylski Ryszard (1928-2016) – historyk literatury polskiej i rosyjskiej (Et in Arcadia ego. Esej o tęsknotach poetów, 1966; Eros i Tanatos. Proza Jarosława Iwaszkiewicza, 1970; rozdział poświęcony akmeizmowi w II tomie podręcznik Literatura rosyjska pod red. M. Jakóbca, 1971; Wdzięczny gość Boga. Esej o poezji Osipa Mandelsztama, 1980), eseista (Pustelnicy i demony, 1994; Baśń zimowa. Esej o starości, 1998; Uśmiech Demokryta, 2009), tłumacz (m.in. poezji i prozy Mandelsztama).

Puszkin Aleksandr (1799-1837) – poeta (poematy: Jeniec Kaukazu, Fontanna Bachczysaraju, Cyganie, Eugeniusz Oniegin, Jeździec miedziany), prozaik (Murzyn Piotra Wielkiego, Opowieści Biełkina) i dramaturg (Borys Godunow, Mozart i Salieri). Ikona romantyzmu rosyjskiego. Przez lata karmiono polskie dzieci lukrowanymi czytankami o jego przyjaźni z Adamem Mickiewiczem. Zmarł, jak na bajronistę przystało, tragicznie – został śmiertelnie ranny w pojedynku.

Pytanie: 

Raboczij Put’ – 5 lipca 1917 r. „Prawda”, główny organ prasowy partii Lenina, znalazła się na indeksie. Bolszewicy obeszli ten zakaz publikując swoją gazetę pod innymi tytułami. Jednym z nich był „Raboczij Put’” ze Stalinem jako redaktorem naczelnym. Pierwszy numer ukazał się 3 września, a 25 października (a więc w dniu obalenia Rządu Tymczasowego) nakład był najwyższy – 200 tys. egzemplarzy. Ostatni, 46 numer, ujrzał światło dzienne 26 października. Następnego dnia gazeta powróciła do swojego pierwotnego tytułu „Prawda”.

Radek Karł (właśc. Karol Sobelsohn, 1885-1939) – urodzony we Lwowie dziennikarz, publicysta, działacz socjaldemokratyczny (był m.in. członkiem SDKPiL) i komunistyczny (Komunistyczna Partia Niemiec, Komintern). Absolwent historii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Radkiem został za sprawą Syzyfowych prac Żeromskiego. To on w imieniu Lenina prowadził rozmowy z niemieckim Sztabem Generalnym, których wyniki zadowoliły obie strony (bolszewików – bo Władimirowi Iljiczowi umożliwiono w kwietniu 1917 r. nielegalny powrót do kraju; Niemców – bo partia bolszewicka po przejęciu władzy doprowadziła wkrótce, 3 marca 1918 r., do zawarcia układu pokojowego w Brześciu z Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami). W sporach wewnątrzpartyjnych opowiedział się po stronie Trockiego i w 1927 r. został wykluczony z WKP/b/. Trzy lata później złożył samokrytykę i został doradcą Stalina. Odwdzięczył się swojemu dobroczyńcy artykułem inicjującym kult Josifa Wissarionowicza Budowniczy społeczeństwa socjalistycznego („Prawda”, 1 stycznia 1934). W 1936 r. wypomniano mu trockistowską przeszłość i skazano na 10 lat łagru (szczęściarz!), ale tam został zamordowany przez współwięźnia (z polecenia oficera NKWD).

Radiszczew Aleksandr (1749-1802) – rosyjski prozaik, poeta (oda Wolność / Wolnost’, 1790) i filozof epoki Oświecenia, absolwent Uniwersytetu Lipskiego (w czasie studiów czytał traktaty najwybitniejszych przedstawicieli zachodnioeuropejskiej myśli społecznej – Helwecjusza, Herdera, Leibnitza, Locke’a, Monteskiusza, Rousseau), urzędnik (był m.in. naczelnikiem urzędu celnego w Petersburgu), „krytyk niesprawiedliwości społecznej”, „człowiek niezwykłej kultury” (określenia Nikołaja Łosskiego), „jedna z najbardziej zagadkowych postaci w historii Rosji” (Jurij Łotman). Za antypańszczyźnianą Podróż z Petersburga do Moskwy (Putieszestwije iz Pietierburga w Moskwu, 1790) zapłacił autor – zdaniem Katarzyny II, „buntownik gorszy od Pugaczowa” - wymuszoną podróżą na Sybir (1792), skąd powrócił (1797) już po śmierci swojej koronowanej recenzentki. „Materialistyczne poglądy na nieśmiertelność” (Łosski) zawarł w napisanej na zesłaniu pracy O człowieku, jego śmiertelności i nieśmiertelności (O czełowiekie, o jego smiertnosti i biessmiertii). Syberyjski Ilimsk nie wpłynął wprawdzie na zmianę jego poglądów, ale pozostawił po sobie traumatyczne wspomnienia i lęki. To one, ale też głoszona przez niego koncepcja wolności zapożyczona z pism Monteskiusza („[…] Radiszczew twierdzi – pisał Łotman – że człowiek, który nie boi się śmierci, staje się wolnym człowiekiem. […]. Dlatego gotowość człowieka na dobrowolną śmierć jest najwyższą gwarancją jego wolności”) wpłynęły na podjęcie decyzji o samobójstwie. „Prawdopodobnie nie miał pod ręką trucizny i wypił ‘mocnej wódki’, czyli mieszanki kwasu azotowego i siarkowego, której jego syn używał do czyszczenia epoletów. Straszne męczarnie zmusiły Radiszczewa do poderżnięcia sobie gardła” (Łotman).

Raphael Rupert, A hidden World,  Edited By Anthony Rhodes, Intro By Edward Crankshaw,  Collins 1963.  Tego samego autora: Red Wire and the Lubianka.

Raznoczyńcy – pojęcie utworzone od słów: ludi raznogo czina i zwanija (ludzie z różnych klas). W połowie XIX w. rozpoczął się w Rosji proces tworzenia nowej warstwy społecznej – inteligencji. „Nowi ludzie” (jak ich niekiedy nazywano) pochodzili z rodzin duchownych, drobnych urzędników, wojskowych, zubożałej szlachty. Raznoczyńcy za cenę wielu wyrzeczeń zdobywali wykształcenie (często wyższe), kontestowali kanony „kultury szlacheckiej”, wnosili ożywczy ferment intelektualny, odrzucali idealistyczną filozofię niemiecką, czytali prace pozytywistów (np. Comte’a) i materialistów (np. Fochta, Moleschotta czy częściowo zakazanego Feuerbacha), nie byli wiernymi synami Cerkwi, prowokowali obyczajowo, byli podejrzewani o nihilizm, zostawali bohaterami powieści (Bazarow w Ojcach i dzieciach I. Turgieniewa, Raskolnikow w Zbrodni i karze F. Dostojewskiego) i zwykle młodo umierali. Ich najbardziej znanym ideologiem był publicysta i krytyk literacki Dmitrij Pisariew (1840-1868) nawołujący do „likwidacji estetyki” (Razruszenije estietiki, 1865) i głoszący pochwałę utylitaryzmu. Jego poglądy – sprowadzając je do absurdu - sparodiował Dostojewski, który przypisał adwersarzowi opinię o wyższości pary dobrych butów nad dramatami Szekspira.   

Reiman Pavel (1902-1976) – germanista czeski (niektóre źródła podają: czesko-niemiecki), komunistyczny działacz partyjny, w czasie wspomnianej konferencji był dyrektorem Instytutu Historii Czechosłowackiej Akademii Nauk. W 1970 r. został wykluczony z Komunistycznej Partii Czechosłowacji za sympatyzowanie z hasłami Praskiej Wiosny.

Reve Karel van het (1921-1999) – holenderski slawista (Uniwersytet w Lejdzie), eseista, pisarz, współzałożyciel Fundacji im. Aleksandra Hercena. W latach 1967-1968 był korespondentem „Het Parool” w Moskwie. Nawiązał wtedy kontakty z dysydentami radzieckimi (Amalrikiem, Litwinowem, Sacharowem). Najważniejsze publikacje: Sovjet-annexatie der klassieken. Bijdrage tot de geschiedenis der marxistische cultuurbeschouwing (1954), Geschiedenis van de Russische literatuur. Van Vladimir de Heilige tot Anton Tsjechov (1985).

Riazanow Dawid (1870-1938) – działacz partyjny,  historyk myśli społecznej, „uczony-marksista”, twórca (1921) i pierwszy dyrektor (1921-1931) Instytutu K. Marksa i F. Engelsa. Pierwszą jego miłością ideologiczną było narodnictwo, drugą – socjaldemokracja. Schronienia przed represjami (m.in. spędził 5 lat w słynnym więzieniu petersburskim „Kriesty”) szukał w Wiedniu,  w Berlinie i w Paryżu. Zajmował się wtedy pracą naukową i zawiązywaniem przyjaźni (np. z Lwem Trockim), które za dwadzieścia lat zyskają status niebezpiecznych związków. Po przewrocie październikowym ujawni swoje nie dość bolszewickie oblicze i zostanie przez swoich towarzyszy zepchnięty na boczny (tu: naukowy) tor. W 1931 r. został oskarżony o sympatyzowanie z mienszewikami, wyrzucony z partii, pozbawiony członkostwa w AN ZSRR i zesłany do Saratowa. Sześć lat później Riazanowa aresztowano powtórnie i w styczniu 1938 r. rozstrzelano.

Riemizow Aleksiej (1877-1957) – prozaik rosyjski (Limonar, albo Łąka duchowa, Staw, Siostry krzyżowe, Słowo o zgubie ziemi ruskiej, Ruś porwana wichrem). W czasach studenckich był zafascynowany ideologią marksistowską, ale do partii socjaldemokratycznej nie wstąpił. Aresztowany w listopadzie 1896 r. podczas manifestacji studenckiej, trafił na zesłanie (1897), z którego powrócił po sześciu latach. Podczas odbywania kary poznał m.in. Nikołaja Bierdiajewa, Anatolija Łunaczarskiego i Borisa Sawinkowa. Pobyt w Wołogdie zaowocował zarówno ukształtowaniem nowego światopoglądu, jak i wykrystalizowaniem – wyrastających z myśli Dostojewskiego i literatury symbolistycznej – poglądów estetycznych. W 1917 r. został członkiem grupy „Scytowie”. Od 1921 r. przebywał na emigracji we Francji (ale w 1948 r. przyjął obywatelstwo radzieckie). W jego twórczości – przywołującej często świat folkloru – znaczącą rolę odgrywa przejęty od Nikołaja Leskowa skaz, rodzaj zorientowanej na gawędę narracji pierwszoosobowej. Poetyka prozy autora Sióstr krzyżowych wywarła znaczący wpływ na poszukiwania artystyczne awangardy rosyjskiej.

Ripellino Angelo Maria (1923-1978) – włoski poeta, tłumacz, slawista (Magiczna Praga). Jego żoną była czeska romanistka, „una bionda e alta studentessa”, Elisa Hlochovà (Ela Ripellino).

Riurikow Boris (1909-1969) – rosyjski krytyk literacki (tom artykułów: Komunizm, kultura i sztuka, 1964), aparatczyk partyjny, który publicystyczne szlify zdobywał w „Prawdzie”. Był redaktorem naczelnym „Litieraturnej gaziety” (1953-1955) i „Inostrannej litieratury” (1963-1969).

Rosyjski oddział Pen Clubu powstał w 1989 r. Jego przewodniczącym (Rosjanie posługują się określeniem: prezydent) jest obecnie Andriej Bitow, który tę funkcję pełni od 1991 r.

Rosyjskie Stowarzyszenie Pisarzy Proletariackich (Rossijskaja assocjacyja proletarskich pisatielej, RAPP) działało w latach 1928-1932 i miało ambicje zdominowania życia literackiego w ZSRR. Walcząc o czystość sztuki proletariackiej, RAPP (wspierany przez jakiś czas m.in. przez Stalina) prowadził agresywną kampanię skierowaną przeciwko inaczej piszącym i inaczej myślącym. Za kilka lat ci „inni” będą represjonowani, wysyłani do łagrów i rozstrzeliwani.   

Rozanow Wasilij (1856-1919) – rosyjski filozof (dla Dmitrija Mierieżkowskiego - „rosyjski Nietzsche”, dla wielu – prekursor egzystencjalizmu, dla innych jeszcze - panseksualista), eseista i publicysta (znany ze swych antysemickich poglądów), jedna z barwniejszych postaci kultury przełomu XIX i XX w. (Srebrnego Wieku). W artykułach z lat 1891-1892 uzasadniał potrzebę odrzucenia bagażu intelektualnego i kulturowego poprzednich dziesięcioleci. Tamten stary świat, świat Turgieniewowskich „ojców”, nie przetrwał „strasznej katastrofy” 1 marca 1881 roku i zginął wraz z Aleksandrem II. Został zniszczony – ta diagnoza postawiona wcześniej przez Dostojewskiego, zostanie powtórzona po kilkunastu latach na łamach tomu „Wiechi” - przez zafascynowane racjonalizmem (nihilizmem) „dzieci”. Rozanow, zdaniem Avril Pyman, z trudem odnajdywał wspólny język z Chrystusem. Poróżnił ich problem płci (seksualności). Dla Jezusa – małoistotny, dla Rozanowa – najważniejszy. Zwierzył się – jak pisze wspomniana badaczka - jednemu z biografów, że pisząc często kładzie lewą rękę na „źródle wszelkiej twórczości”. Ten rosyjski myśliciel, jak chyba nikt przed nim i niewielu po nim, wiele miejsca w swoich pracach poświęcił metafizyce płci (m.in. rozważaniom o erotyce, potencji, genitaliach – „Genitalia są u nas ważniejsze od mózgu”, „Związek Boga z płcią jest większy aniżeli związek Boga z umysłem, nawet związek sumienia z Bogiem, a tkwi on w tym, że wszyscy impotenci okazują się ateistami”). Uważał, że żadna religia nie może pominąć milczeniem tej problematyki. W jego filozofii nie było miejsca dla platonicznego Erosa i to go różniło od Władimira Sołowiowa, Mierieżkowskiego czy Zinaidy Gippius. Przez całe swoje życie był zafascynowany autorem Braci Karamazow, któremu złożył swoisty hołd żeniąc się z jego kochanką, Apolinarią Susłową. Wśród najważniejszych publikacji Rozanowa należy wymienić: O rozumieniu. Próba zbadania natury, granic i wewnętrznej budowy nauki (1886), Legendę o Wielkim Inkwizytorze F. M. Dostojewskiego (1891), Dekadentów. Szkic krytyczny (1904), Kiedy władza odeszła (1910), Ciemne oblicze. Metafizyka chrześcijaństwa (1911), Rzeczy odosobnione (1912), Opadłe liście (1915), Apokalipsę naszych czasów (1917-1918; w tekście tym obwiniał Cerkiew za stworzenie klimatu sprzyjającego pojawieniu się „materialistycznej anarchii”). Po dojściu bolszewików do władzy popadł w skrajną nędzę i zmarł niemal w całkowitym zapomnieniu.

Rozanowa Maria (1929) – rosyjska dysydentka, historyczka sztuki, krytyczka literacka, wydawczyni (wspólnie z mężem - Andriejem Siniawskim - jednego z bardziej znanych pism emigracyjnych „Sintaksisu”). Od 1973 r. na emigracji we Francji. Mieszka pod Paryżem. Jedna z barwniejszych postaci współczesnej emigracji rosyjskiej.

Rożdiestwienski Wsiewołod (1895-1977) – poeta rosyjski terminujący w młodości u akmeistów (tomiki Lato / Leto 1921, Złote wrzeciono / Zołotojewierietieno 1921). W swojej późniejszej twórczości stoczył się artystycznie niestety: zmarł poeta-akmeista eksplorujący odziedziczone po Gumilowie egzotyczne klimaty, narodził się poeta-konformista ukazujący piękno budownictwa socjalistycznego w Leningradzie i okolicach. Za co całkowicie zasłużenie otrzymał Order Czerwonego Sztandaru Pracy. Rożdiestwienski pozostawił po sobie dwa tomy memuarów.

Rudenko Roman (1907-1981) – prokurator generalny Związku Radzieckiego w latach 1953-1981. Wystąpił jako oskarżyciel w moskiewskim procesie przywódców polskiego podziemia (tzw. Proces szesnastu, 18-21 czerwca 1945 r.) oraz w procesie norymberskim. Był ważnym trybikiem w maszynerii represji stalinowskich i pozostał nim nawet po śmierci swojego pana. 19 lipca 1953 roku wybuchł strajk więźniów politycznych w Obozie Specjalnym nr 6 (Reczłag) w Workucie. 1 sierpnia dotarł tam świeżo mianowany prokurator generalny ZSRR Roman Andriejewicz Rudenko, który osobiście zastrzelił jednego z przywódców zbuntowanych zeków – Polaka Witolda Ignatowicza (członka Związku Obronców Wolności, organizacji powstałej w 1945 roku w Brześciu) - i rozkazał ochronie otworzyć ogień do protestujących. Dokładna liczba ofiar nie jest znana: podobno zginęło 42 więźniów, ale niektóre źródła rosyjskie mówią o setkach zabitych. I tu pora na chichot historii. Gdy 26 czerwca 1953 roku na polecenie Chruszczowa aresztowano pierwszego czekistę kraju, marszałka Ławrientija Pawłowicza Berię, to przesłuchiwał aresztowanego niezmordowany Rudenko. A gdy minęło kilkanaście miesięcy od śmierci Stalina, to z inicjatywy genprokuratora (wciąż niezmordowanego) powstała komisja (z nim jako przewodniczącym) do spraw rehabilitacji osób skazanych niesłusznie w czasach słusznie minionych za „działalność kontrrewolucyjną”. Za Workutę Rudenko został ukarany i to dwukrotnie (w tym raz pośmiertnie): w 1972 roku otrzymał tytuł Bohatera Pracy Socjalistycznej („za umocnienie praworządności”), od 2015 roku wzorowi prokuratorzy Federacji Rosji są nagradzani Medalem Rudenki.

Russkaja Mysl – miesięcznik założony w Moskwie (1880) przez Wukoła Ławrowa. Od 1905 r. był organem partii kadetów. Po zamknięciu czasopisma przez bolszewików (1918) „Russkaja Mysl” ukazywała się na emigracji do roku 1927 (kolejno w Sofii, Pradze i Paryżu). W 1947 r. ukazał się w Paryżu pierwszy numer tygodnika noszącego ten sam tytuł. W 2008 r. redakcja przeniosła się do Londynu, a w roku 2011 nastąpił powrót do źródeł – znów to jest miesięcznik, który swoją szatą graficzną nawiązuje do tego wydawanego na przełomie wieku XIX i XX w Moskwie (http://russianmind.com).

Rykow Aleksiej (1881-1938) – rosyjski działacz komunistyczny, polityk (w latach 1924-1930 był przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR, czyli premierem). Przed rokiem 1917 jego dorosłe życie toczyło się w rytmie aresztowań, zesłań. Wyróżniał się wśród swoich towarzyszy pewną niezależnością sądów – przed rokiem 1924 nie był ortodoksyjnym leninistą (po przewrocie zaproponował utworzenie rządu koaliczyjnego), a po smierci Lenina oddanym nowemu przywódcy stalinistą (krytykował rezygnację z NEP-u i przymusową kolektywizację rolnictwa). W 1930 r. pozbawiono go stanowiska premiera (zastąpił go Mołotow) i tak stał się politykiem gorszego sortu (1931-1936 – ludowy komisarz poczt i telegrafów). Trafił do stalinowskiego czyśćca, z którego prowadziła droga już tylko do piekła: 27 lutego 1937 r. – zatrzymanie, przesłuchania, tortury; 2-13 marca 1938 r. - pokazowy proces (na ławie oskarzonych zasiedli obok niego Bucharin, Jagoda, Kriestinski); 13 marca 1938 r. – wyrok śmierci; 15 marca 1938 r. – egzekucja; 22 sierpnia 1938 r. rozstrzelano żonę (na podstawie artykułu 58-8 KK RSFRR z 1926 r. i późniejszego o dziewięć lat dekretu O członkach rodziny zdrajców Ojczyzny); córka w łagrach i na zesłaniu spędziła 18 lat. W pamięci wielu Rosjan Rykow pozostał z innego jeszcze powodu – zniósł w grudniu 1924 r. obowiązującą jeszcze od początku wojny światowej prohibicję. Dopuszczona do sprzedaży wódka (nieoficjalnie – „rykowka”) była wprawdzie czysta, ale uczucia konsumentów (o Mendelejewie już nie wspominając) mieszane – miała prawdopodobnie (zdania są podzielone) tylko 30 gradusow.

Rysakow Nikołaj (1861-1881) – terrorysta spod znaku „Narodnej Woli”. Za swego guru uważał starszego o dziesięć lat Żelabowa. W pierwszomarcowym zamachu na Aleksandra II wyznaczono mu rolę killera nr 1. Zgodnie ze scenariuszem Pierowskiej rzucił bombę w kierunku carskiej karety. Jak się okazało – już opancerzonej. Zginęło, niestety, kilku przechodniów. Rysakow próbował uciec, ale się poślizgnął i został zatrzymany. Cesarz opuścił powóz i – jak głosi jedna z urban legend – zamienił kilka słów z zamachowcem („Chwała Bogu, ocalałem […]” – „Czy aby na pewno chwała Bogu?”). Chwilę później do akcji wkroczył killer nr 2 (Ignacy Hryniewiecki), który swój ładunek wybuchowy rzucił pod nogi Aleksandra II. Obaj zostali ciężko ranni i zmarli jeszcze tego samego dnia. W tym miejscu zbudowano nad Kanałem Gribojedowa Sobór Zmartwychwstania Pańskiego (zwany potocznie Cerkwią na Krwi / Спас-на-Крови). Tymczasem Rysakow zrobił wszystko, aby ocalić życie – rozpoczął współpracę z Ochraną (zdradził swoich towarzyszy z „Narodnej Woli”) i wierzył, że jako niepełnoletni (w ówczesnej Rosji cezurą było 21 lat) otrzyma łagodniejszy wymiar kary. Aleksander III nie skorzystał jednak z prawa łaski. 3 kwietnia 1881 roku niedoszły zabójca został powieszony wspólnie z Kibalcziczem (28 lat), Michajłowem (22 lata), Pierowską (28 lat) i Żelabowem (30 lat).

Rząd Tymczasowy działał w Rosji w 1917 r. (między rewolucją lutową a przewrotem październikowym). Pierwszym premierem został członek partii kadetów książę Gieorgij Lwow (1861-1925), jego następcą był eser Aleksandr Kierienski (1881-1970).

S. Zorin, N. Aleksiejew, Wriemia nie żdiot (Leningrad 1969, samizdat; wyd. pol. Czas nie czeka, Biblioteka „Kultury”, Paryż 1970). Autorzy-konspiratorzy Boris Altszuler (ur. 1939, fizyk, obrońca praw człowieka) i Pawieł Wasilewski (właśc. Jan-Pawieł, ur. 1938, matematyk, w 1973 r. wyemigrował do USA) posłużyli się pseudonimami, z tych samych powodów Moskwę zamienili na Leningrad.

Sacharow Andriej (1921-1989) – fizyk (specjaliści dodają: jądrowy), obrońca praw człowieka, noblista (pokojowa Nagroda Nobla, 1975), mąż Jeleny Bonner (1923-2011). Sacharow-Szaweł uczestniczył w programie stworzenia radzieckiej bomby wodorowej (pierwsza eksplozja – 1953, wtedy też otrzymał Nagrodę Stalinowską, trzy lata później Nagrodę Leninowską); Sacharow-Paweł od końca lat 50. apelował o zaprzestanie prób z bronią jądrową i został pionierem ruchu obrońców praw człowieka w ZSRR (1966 – podpisanie Listu 25 zawierającego słowa zaniepokojenia procesem rehabilitacji Stalina, 1970 – udział w powstaniu Komitetu Moskiewskiego Praw Człowieka, przełom lat 1979-1980 – krytyka interwencji radzieckiej w Afganistanie). 22 stycznia 1980 r. Sacharowa zatrzymano w drodze do pracy (był członkiem Akademii Nauk), zawieziono do siedziby prokuratury, tam odczytano uchwałę Prezydium Rady Najwyższej ZSRR o pozbawieniu go wszystkich tytułów (m.in. Bohatera Pracy Socjalistycznej) i odznaczeń oraz poinformowano o zesłaniu do miasta Gorki (obecnie: Niżnij Nowgorod), gdzie nie będą już możliwe „przestępcze kontakty z cudzoziemcami”. Do Moskwy noblista powrócił po sześciu latach - w czasie pieriestrojki. W końcu lat 80. opracował projekt nowej konstytucji. W 1988 r. Parlament Europejski ustanowił Nagrodę im. Sacharowa Na rzecz Wolności Myśli. Rosja Putina wstydzi się Sacharowa i stara się o nim nie pamiętać. Wspomniany przez Herlinga-Grudzińskiego esej Rozmyślania (Rozmyślania o postępie, pokojowym współistnieniu i wolności intelektualnej / Razmyszlenija o progriessie, mirnom sosuszczestwowanii i intiellektualnoj swobodie) powstał w 1968 r.

Sacharowa – Jelena Bonner (1923-2011) – lekarka, obrończyni praw człowieka, żona Andrieja Sacharowa. W ostatnich latach życia często wyjezdżała do Stanów Zjednoczonych („to her two children, five grandchildren, one great-granddaughter, and one great-grandson”, https://en.wikipedia.org/wiki/Yelena_Bonner). Zmarła w Bostonie.

Sado Michaił (1934-2010, urodził się w Leningradzie w rodzinie asyryjskiej) – rosyjski lingwista, semiolog, dysydent. Wraz z Ogurcowem, Awiericzkinem i Waginem założył w 1964 r. Ogónorosyjski Socjalistyczno-Chrześcijański Związek Wyzwolenia Narodu (Wsierossijskij Socjał-Christianskij Sojuz Oswobożdienija Naroda) i tak jak oni został aresztowany w 1967 r. Skazano go na 13 lat pozbawienia wolności. Po opuszczeniu zony [uwaga dla korekty: zony, nie żony] podjął pracę w Leningradzkiej Akademii Duchownej jako wykładowca języka hebrajskiego i asyryjskiego.

Sałkazanowa Fatima (1942-2015) – dziennikarka radiowa pochodąca z północnej Osetii. Ojciec w czasie wojny trafił do niewoli niemieckiej, po wojnie (stygmatyzowany, jak wszyscy inni jeńcy radzieccy) spędził 10 lat w okolicach Syktywkaru. Taka zwyczajna historia czerwonoarmisty: z Lagru do łagru. Sałkazanowa już jako szesnastolatka weszła na złą drogę – wyrzucono ją z moskiewskiej szkoły za wypracowanie o wolności słowa w ZSRR. Potem była recydywa – z filologii została relegowana za „odmienne poglądy”, a gdy dano jej jeszcze jedną szansę, to natychmiast poznała Francuza i wyszła za niego za mąż. Rektor Uniwersytetu Moskiewskiego nie miał wyjścia – Fatima za „amoralne prowadzenie się” pożegnała się na dobre ze studiami. Z rozpędu też z Moskwą i ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Teraz była Francja (1963), filologia na Sorbonie, Radio Swoboda (od poł. lat 90. Radio France Internationale).

Sałtykow-Szczedrin Michaił (1826-1889) – rosyjski prozaik (Dzieje pewnego miasta, Państwo Golowlewowie) i publicysta. 

Sapronow Timofiej (1887-1937) – wykształcenie podstawowe (zapewne było to kilka klas jakiejś szkółki parafialnej), malarz (pokojowy), radziecki działacz komunistyczny (do partii bolszewickiej wstąpił w 1912 r.), jeden z liderów tzw. Opozycji Lewicowej (Lewaja oppozicyja) kojarzonej przede wszystkim z Trockim. Po przewrocie październikowym, na przełomie lat 10. i 20., pełnił kilka ważnych funkcji (m.in. przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Moskiewskiej Rady Gubernialej, przewodniczącego Charkowskiego Gubernialnego Komitetu Rewolucyjnego, przewodniczącego Głównego Komitetu Zaopatrzenia Państwowego przy Radzie Najwyższej Gospodarki Narodowej RSFRR), ale nie tych najważniejszych. Jeszcze na początku 1924 r. nic nie zapowiadało nieszczęścia – niósł tuż za Dzierżyńskim trumnę ze zwłokami Lenina. Kłpoty zaczęły się wraz z przejęciem władzy przez Stalina. W 1927 r. został wykluczony z partii, a rok później zesłany: początkowo na Krym - miliony Rosjan marzyły o spędzeniu tam urlopu – a następnie do guberni Archangielskiej. W 1935 r. Sapronowa skazano na 5 lat pozbawienia wolności (przebywał w więzieniu w Wierchnieuralsku), a 28 września 1937 r. rozstrzelano.

Sawinkow Boris (1879-1925, pseud. literacki W. Ropszyn) – eser (terrorysta z Organizacji Bojowej), polityk (wiceminister wojny w Rządzie Tymczasowym), pisarz (Конь бледный / Koń płowy, 1909; Воспоминания террориста / Wspomnienia terrorysty, 1909; Конь вороной / Koń wrony, 1923). Na przełomie stuleci sympatyzował z socjaldemokratami (po raz pierwszy został aresztowany w Warszawie w 1897 roku), ale już w 1903 roku – po ucieczce z zesłania – wstąpił w Genewie do partii socjalistów-rewolucjonistów i wkrótce stał się czołową postacią terrorystycznej Organizacji Bojowej. Uczestniczył w zorganizowaniu zamachów między innymi na ministra spraw wewętrznych Plehwego, wielkiego księcia Siergieja Aleksandrowicza, przewodniczącego Komitetu Ministrów Durnowo (nieudany), gubernatora moskiewskiego Dubasowa (dwukrotnie nieudany). W 1906 roku został skazany na karę śmierci, ale dzięki pomocy sympatyzującego z eserami oficera udalo mu się zbiec do Rumunii. Kilkanaście nastepnych lat spędził głównie we Francji. Do kraju powrócił po obaleniu cara i przez jakiś czas był wiceminstrem wojny w Rządzie Tymczasowym. Po przewrocie bolszewickim ponownie opuścił Rosję i przez jakiś przebywał w Polsce (spotykał się z Pilsudskim, współredagował gazetę „Za swobodu!”, formował rosyjski legion do walki z bolszewikami). Pod naciskami dyplomacji bolszewickiej polski MSZ nakazał mu opuszczenie naszego kraju (1921). W latach 1922-1923 był zafascynowany Mussolinim, z którym parokrotnie się spotkał, ale to już był łabędzi śpiew Sawinkowa-polityka zepchniętego na margines historii. A on tak bardzo chciał być na czele – ktoś to rozgoryczenie dostrzegł, ktoś je wykorzystał. W 1924 roku został zwabiony przez czekistów do ZSRR i aresztowany. Był to jeden z najbardziej spektakularnych sukcesów ludzi Dzierżyńskiego (operacja nosiła nazwę „Syndykat-2”) – utworzoną organizację „Trust”, której wysłannicy przekonali legendarnego terrorystę, że powinien niezwłocznie, nielegalnie przekroczyć granicę i pokierować ich (nieistniejącym) ugrupowaniem. Sąd skazał wyrażającego skruchę (zdaniem niektórych szczerą) Sawinkowa na najwyższy wymiar kary, ale niemal natychmiast Sąd Najwyższy rozstrzelanie zamienił na 10 lat więzienia (zadziwiająco mało). Jednak już kilka miesięcy później Boris Wiktorowicz w więzieniu na Łubiance (gdzie podobno zapewniono mu hotelowe standardy) popełnił samobójstwo^* / został zamordowany^* (niepotrzebne skreślić). Jedno jest pewne, w apokaliptycznym Koniu płowym (nb. Kon wrony też przegalopował od św. Jana) możemy przeczytać zwierzenia terrorysty, który utracił wiarę: „[…] Nie wierzę w raj na ziemi, nie wierzę w raj w niebie. […]. Całe moje życie jest walką. Nie mogę przestać walczyć. Ale w imię czego walczę? – nie wiem”. Sam Sawinkow pojawił się jako terrorysta Dudkin w Petersburgu Andrieja Biełego.

Scholmer Joseph (właściwie: Schölmerich, 1913-1995) – niemiecki lekarz, pisarz, publicysta. Przed wojną sympatyzował z komunistami (był członkiem Komunistycznego Związku Młodych Niemiec). W 1944 r. został aresztowany przez Gestapo i trafił do więzienia.  Po wojnie zatrzymali go w Berlinie Rosjanie pod zarzutem współpracy z Gestapo oraz z brytyjskimi i amerykańskimi służbami specjanymi (1949). Karę odbywał w łagrze w Workucie. W 1954 r. przewieziono go do NRD. Po uwolnieniu przedostał się do Berlina Zachodniego. Autor kilku książek: Die Toten kehren zurück. Bericht eines Arztes aus Workuta (1954), Arzt in Workuta. Bericht aus einem sowjetischen Straflager (1963).

Scytowie - Wszystko wskazuje na to, że Herling-Grudziński cytuje tu (zapewne z pamięci) wiersz Scytowie (1918). „Wsie” nie pojawiają się ani w tekście rosyjskim, ani też w przekładach na język polski (np. Mieczysława Jastruna); „miasta” jedynie u Błoka: „Nie sdwiniemsia, kogda swiriepyj gunn / W karmanach trupow budiet szarit’, / Żecz’ goroda, i w cerkow’ gnat’ tabun, / I miaso biełych brat’jew żarit’!..” / „I nie ruszymy się, gdy wściekły Hun / Trupy ograbi i znieważy, / W kościoły będzie konie gnać / I mięso białych braci smażyć!...”

Serge Victor (właśc. Wiktor Lwowicz Kibalczicz / Victor L. Kibalchich, 1890-1947) – trockista rosyjski piszący po francusku, urodzony w polsko-rosyjskiej rodzinie w Brukseli (matka - z domu Pederowska, ojciec mógłby się pojawić w sequelu Konrada Wallenroda - był podoficerem gwardii konnej i zarazem członkiem organizacji narodnicko-terrorystycznej „Narodnaja Wola”), działacz Kominternu, zmarł w Mexico City. Rodzice opuścili Rosję w obawie przed represjami po zamordowaniu cara Aleksandra II (1881, zamachu dokonał Ignacy Hryniewiecki z „Narodnej Woli”). To Lew Kibalczicz podsunął synowi lektury (Bielinskiego, Czernyszewskiego, Hercena), które wywarły znaczący wpływ na kształtowanie się światopoglądu młodego człowieka. Już na własną rękę dotarł on do prac Piotra Ławrowa, Piotra Kropotkina i sam w 1906 roku dokonał wyboru, któremu pozostał wierny na zawsze – zaprzyjaźnił się z grupą anarchistów brukselskich, a swoim mottem życiowym uczynił słowa Élisée Reclusa: „Póki istnieje niesprawiedliwość społeczna pozostaniemy w stanie permanentnej rewolucji” (http://spartacus-educational.com/RUSserge.htm). Bez tamtych mlodzieńczych fascynacji nie pojawiliby się w życiu Victora Serge’a Albert Libertad i jego  „L’Anarchie” czy  gang Julesa Bonnota; nie byłoby kilkuletniego pobytu w więzieniu La Santé, bolszewickiej Rosji (ale Rosji Trockiego, nie Stalina), Łubianki, zesłania do Orenburga. Jego uwolnienie (1936) wyprosili u Iosifa Wissarionowicza intelektualiści francuscy. Po kapitulacji Belgii (1940) Serge zamieszkał w Meksyku. Pozostawił po sobie parę interesujących powieści (np. Sprawę Tułajewa / L'Affaire Toulaev, 1949) i kilkanaście tomów literatury non-fiction (Od Lenina do Stalina / De Lénine à Staline, 1937; Życie i śmierć Lwa Trockiego / Vie et mort de Leon Trotsky, 1951, wspólnie z Natalią Siedową, wieloletnią partnerką życiową Trockiego; Wspomnienia rewolucjonisty  / Mémoires d'un révolutionnaire. 1901-1941, 1951).

Sielwinski Ilja (1899-1968) – rosyjski poeta, prozaik i dramaturg. W latach 1926-1930 czołowa postać Literackiego Centrum Konstruktywistów. W „dramacie satyryczno-fantastycznym” Pao-Pao (1932) orangutan pod wpływem idei komunizmu staje się człowiekiem.

Siemionow Grigorij Iwanowicz (1891-1937) – homo sovieticus. W życiu politycznym Rosji zadebiutował w szeregach anarchistów-komunistów (pierwsze lekcje terroru zaczął pobierać jako czternastolatek) i jego ówczesna biografia składa się z aresztowań, zesłań i powrotów do działalności konspiracyjnej. W 1912 r., rozczarowany ruchem anarchistycznym, postanowił w ślad za swoimi braćmi wyemigrować do Francji. Spędził tam 3 lata. Po powrocie wstąpił do partii socjalistów-rewolucjonistów (eserów). Po rewolucji lutowej zaczęła się jego kariera polityczna (m.in. był komisarzem Frontu Rumuńskiego). „Był to człowiek tępy – jak zauważył złośliwie Szkłowski – a więc nadający się do polityki”. Przekreślił ją (nie na długo) przewrót październikowy. Siemionow stworzył wtedy piętnastoosobowy oddział bojowy, którego zadaniem była likwidacja bolszewickich liderów. Niezakończony powodzeniem zamach na Lenina (30 sierpnia 1918 r. próbowała go zabić Fanny Kapłan) wywołał falę aresztowań. Wśród zatrzymanych znalazł się również dowódca grupy, ale dość nieoczekiwanie w kwietniu 1919 r. został zwolniony. Cena wolności była oczywista – współpraca z Czeka. Z zachowaniem wszelkich zasad konspiracji został też przyjęty do RKP/b/ (Rosyjskiej Komunistycznej Partii /bolszewików/). Odwdzięczył się, zastawiając pułapkę na Borisa Sawinkowa. Na początku 1922 r. ukazała się – jednocześnie w Moskwie i w Berlinie – broszura Siemionowa (już nie ukrywał swojej nowej roli), w której zostały zdradzone wszystkie tajemnice eserów. To był zabójczy donos, po którym dawni towarzysze walki już się nie podnieśli (wymieniony przez autora  Szkłowski uciekł do Finlandii i w odpowiedzi napisał Podróż sentymentalną). Wśród oburzonych moskiewsko-berlińską publikacją „zdrajcy ideałów” znaleźli się także niektórzy bolszewicy, którzy uznali, że autor złamał kodeks etyczny rewolucjonisty-konspiratora i zachował się „amoralnie”. W tej sytuacji Czeka uznała za stosowne bronić „czystości moralnej” Siemionowa. Lata 20. i 30. były w życiu nawróconego esera równie niebanalne. Finał natomiast tak – 11 lutego 1937 r. został aresztowany i oskarżony o przygotowanie zamachu na Stalina (oraz wiele innych kontrrewolucyjnych zbrodni), 8 października odbył się półgodzinny proces (20.45-21.15) zakończony orzeczeniem kary śmierci. Do wykonania wyroku (strzał w tył głowy) doszło natychmiast na więziennym podwórzu.

Sieriebriakowa Galina (1905-1980) – rosyjska prozaiczka (trylogia o życiu Marksa – Prometeusz). Powieść łagrowa Huragan została opublikowana w tłumaczeniu Józefa Łobodowskiego w „Kulturze” (1967, nr 7-8; Biblioteka „Kultury”, t. 149, Instytut Literacki, Paryż 1967). Większość jej biografii zaczyna się od chwytającej za serce informacji: „Urodzona w rodzinie profesjonalnych rewolucjonistów, w wieku 14 lat wstąpiła do partii komunistycznej”. Na zdjęciach starsza pani ciepło się uśmiecha – pewnie ma wciąż pod powiekami piękno przyrody syberyjskiej, którą mogła podziwiać dzień po dniu przez wiele lat spędzonych przy wyrębie lasu gdzieś w okolicach Krasnojarska.

Siewierianin Igor (1887-1941) – poeta rosyjski (tomik Ananasy w szampanie. Poezy / Ананасы в шампанском. Поэзы, 1915).  Sztandarowa postać egofuturyzmu – jednej z mutacji futuryzmu. Rozpad imperium zastał go w nadmorskiej miejscowości Toila, gdzie miał od lat swoją daczę. Nie chciał wracać do już bolszewickiej Rosji i w 1921 r. otrzymał obywatelstwo estońskie. Okres największej jego popularności przypadł na lata dziesiąte. Mówił o sobie, że jest „poetą-egotystą”, „eksceserem” (neologizm utworzony przez niego od słowa eksces), a swoje wiersze nazywał „poezami”. Podczas „poezowieczorów” – bo Siewierianina (w zasadzie nie recytującego, lecz śpiewającego) należało oglądać i słuchać, a nie czytać – epatował publiczność nieskrywanym, starannie spreparowanym egotyzmem; zachwycał buduarowo-towarzysko-kawiarnianą tematyką i obdarowywał namiastką światowego życia; odwoływał się do snobizmu i próżności; opiewał uroki cywilizacji (świat automobili i aeroplanów); zadziwiał neologizmami (między nami, nie najwyższego lotu); ale też dyskretnie uczył ironii i – co może jeszcze trudniejsze – autoironii. Dzięki temu funkcjonował – jak to określił jeden z badaczy – jako „poeta  wykwintnej przystępności”.

Simmons Ernest J. (1903-1972) – amerykański historyk literatury rosyjskiej (English Literature and Culture in Russia. 1553-1840, Leo Tolstoy) i rosjoznawca. ZSRR odwiedzał kilkakrotnie już w latach 20. i 30. Wykładał m.in. w Columbia University i na Harvardzie.

Simonow Konstantin (1915-1979) – rosyjski poeta (Przyjaciele i wrogowie), prozaik (Dni i noce, Żywi i martwi, Nikt nie rodzi się żołnierzem) i dramaturg (Obcy cień). W 1941 r. napisał wiersz Czekaj mnie, a wrócę zdrów…, który w czasie wojny recytowała cała Rosja. Był redaktorem naczelnym miesięcznika „Nowyj mir” (1946-1950, 1954-1958) i tygodnika „Litieraturnaja gazieta” (1938, 1950-1953). Na emigracji nazywano go „idealnym pisarzem radzieckim”. 

Siniawski Andriej (pseudonim Abram Terc, 1925-1997) – rosyjski literaturoznawca (Co to jest realizm socjalistyczny?, Proces literacki w Rosji), eseista (Picasso – współautor Igor Gołomsztok, Przechadzki z Puszkinem, W cieniu Gogola, „Opadłe liście” W. W. Rozanowa) i prozaik (Sąd idzie, Lubimow, Głos z chóru, Dobranoc). Za publikację swoich utworów za granicą został aresztowany i zasiadł na ławie oskarżonych (1966 r.) razem z Julijem Danielem. Został skazany na 7 lat łagrów. Liczne protesty (w Europie Zachodniej, ale też w kraju), przeciwko decyzji sądu sprawiły, że został zwolniony wcześniej (1971 r.). W 1973 r. wyemigrował. W Paryżu wspólnie z żoną, Marią Rozanową (ur. 1929), wydawał pismo „Sintaksis” (1978-1997). Panuje opinia, że w czasie procesu Siniawskiego i Daniela doszło do narodzin ruchu dysydenckiego w ZSRR.

Sintaksis – drugoobiegowy almanach redagowany przez Aleksandra Ginzburga (1959 – jeden numer, 1960 – dwa numery). Znalazły się w nim teksty m.in. Bełły Achmaduliny, Josifa Brodskiego, Igora Cholina, Nikołaja Głazkowa, Bułata Okudżawy, Gienricha Sapgira. Każdy numer – żeby było sprawiedliwie – zawierał po pięć wierszy dziesięciu poetów. Dwadzieścia lat później Andriej Siniawski zaczął wydawać w Paryżu pismo noszące taki sam tytuł. Emigracyjny „Sintaksis” ukazywał się w latach 1978-2001.

Siomin Witalij (1927-1978) – rosyjski prozaik (Jedynak, Siedmioro w jednym domu, Znak „Ost”).

Skoropadski Pawło (1873-1945) – carski generał, ukraiński polityk. W 1917 r. został dowódcą wojsk Ukraińskiej Rady Centralnej. 29 kwietnia 1918 r. na zjeździe rolników, odbywającym się w cyrku, obwołano Skoropadskiego Hetmanem Ukrainy. Jednocześnie zmieniono nazwę kraju: z Ukraińskiej Republiki Ludowej na Państwo Ukraińskie. Na stanowisku Hetmana Skoropadski pozostał do 14 grudnia 1918 r. Na emigracji przebywał w Niemczech. Zmarł nieopodal Monachium w wyniku ran odniesionych podczas bombardowania stacji kolejowej przez samoloty alianckie. Semen Petlura (1879-1926) – polityk ukraiński (m.in. prezydent Ukraińskiej Republiki Ludowej). Wystąpił zbrojnie przeciwko Skoropadskiemu i zajął Kijów. W czasie wojny polsko-radzieckiej wspierał Piłsudskiego. Od 1921 r. przebywał na wygnaniu. Został zamordowany w Paryżu przez zamachowca powiązanego z OGPU (tajna policja radziecka: wcześniej - Czeka, później - NKWD i KGB). 

Skriabin Aleksandr (1872-1915) -  charyzmatyczny rosyjski kompozytor i pianista. „Dla Skriabina – jak czytamy w piśmie internetowym „Etiuda Filozoficzna” - muzyka, czy też w ogóle sztuka, nie mogła istnieć bez przestrzeni ideowej, filozoficznej – musiała być nośnikiem wyższych idei programowych, dziedziną, dzięki której ziścić się mogą sny o ewolucji ducha ludzkiego ku jedności z Wszechświatem. Szczególny wpływ na myśl Skriabina wywarła filozofia Nietzschego, zwłaszcza idea Übermensch, nadczłowieka, jednak głównych wpływów upatrywać należy przede wszystkim w przekazie doktryny teozofii (sformułowanej m.in. przez Helenę Blavatską, jedną z duchowych przywódców XIX-wiecznego rosyjskiego ruchu teozoficznego), choć należy zaznaczyć, iż własne intuicje wywiodły Skriabina na ścieżkę mistycyzmu jeszcze zanim miał zapoznać się z głównymi dziełami nurtu teozofii (tak w każdym razie twierdziły osoby jemu współczesne). Ze swą koncepcją ‘wyniesienia ducha ludzkiego ku boskości’, ekstatycznego uniesienia i nirwany, przemienienia człowieka poprzez sztukę w istotę boską, doskonałą,  ‘ewolucji ducha ku jedności z Wszechświatem’, Skriabin uważany jest za naczelnego kompozytora rosyjskiego symbolizmu, a także muzycznego patrona wyznawców teozofii” (http://www.etiudafilozoficzna.pl/Tematy/librarium/audio/skriabin_txt.html). Skriabin bywał gościem rodziców Borisa Pasternaka (matka poety była pianistką) i to pod jego wpływem przyszły noblista zainteresował się komponowaniem oraz podjął studia na wydziale kompozytorskim konserwatorium moskiewskiego.

Slánský Rudolf (właśc. Salzmann, 1901-1952) – czeski działacz komunistyczny pochodzenia żydowskiego (sekretarz generalny partii w latach 1945-1951). Po drugiej wojnie światowej Moskwa w tzw. krajach socjalistycznych zachęcała (a może nawet nalegała) do kopiowania Wielkiego Terroru (Wielkiej Czystki) sowieckiego z lat 30. W Czechosłowacji w roli dyżurnego kozła ofiarnego wystąpił Rudolf Slánský, który najpierw sam przez sześć powojennych lat ścigał urojonych wrogów socjalistycznej Czechosłowacji. We wrześniu 1951 r. uznano, że Wielkim Inkwizytorem w Pradze zostanie Klement Gottwald, a w listopadzie aresztowano Slánskiego. W trakcie sfingowanego procesu pokazowego (listopad 1952 r.) okazało się, że niedawny generální tajemník jest zdrajcą i izraelskim szpiegiem. Został więc skazany na karę śmierci (wraz z dziesięcioma innymi oskarżonymi, trzej pozostali – m.in. London – otrzymali wyroki dożywocia).

Slipyj Josyf (1892-1984) – kardynał (1965, biskupem był od grudnia roku 1939), w latach 1944-1983 zwierzchnik Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego (w latach 1946-1990 zakazanego w ZSRR), represjonowany w latach 1945-1963 (oskarżono go o współpracę z Niemcami). Dzięki zabiegom Jana XXIII i prezydenta Kennedy’ego 6 lutego 1963 r. został zwolniony, a trzy dni później idał się do Rzymu na obrady II Soboru Watykańskiego. W 1975 r. przyjął – wbrew woli Pawła VI – tytuł patriarchy (obrządku greckokatolickiego) Kijowa i Halicza. Jak pisze Mirosław Czech (http://wyborcza.pl/magazyn/1,143550,17370446,Kuszenie_kardynala.html):  „W 1975 r. sam kazał się tytułować patriarchą. Paweł VI surowo tego zakazał. Ale dwa lata później Slipyj, nie powiadamiając papieża, wyświęcił trzech nowych biskupów. Kościół greckokatolicki był bliski schizmy”.

Słonim Anna – znajoma (przyjaciółka?) Isaaka Babla. Pisarz wynajmował u Anny i Lwa Słonimów mieszkanie w wojennym Piotrogrodzie (ul. Bolszaja Monietnaja 9a, m. 58). Potem w życiu Babla były inne mieszkania i nowe adresy, ale wciąż podtrzymywał znajomość ze swoją dawną gospodynią.

Słucki Boris (1919-1986) – poeta rosyjski. Swój pierwszy tomik (Pamięć / Память) wydał dopiero – „Na szczęście”, jak później skwitował - w roku 1957. Z każdym następnym jego liryka – pozostając zawsze w przestrzeni zdarzeń i faktów – nabierała coraz większej filozoficznej głębi. Jednak prawdziwym odkryciem stały się teksty pisane przez lata do szuflady, które opublikowano dopiero w pośmiertnych zbiorkach (Wiersze z różnych lat / Cтихи разных лет, 1988; Bez poprawek / Без поправок, 1988) i które sytuują ich twórcę w gronie najwybitniejszych dwudziestowiecznych poetów rosyjskich. Niestety, w 1958 r. aktywnie uczestniczył w polowaniu na czarownice i dołączył swój głos do chóru potępiającego Pasternaka. Po latach usprawiedliwiał swoją postawę wymogami „dyscypliny partyjnej”. W sprawie Siniawskiego i Daniela nazwisko Słuckiego nie pojawia się ani pod artykułami oskarżającymi „zdrajców”, ani pod listami otwartymi pisanymi w ich obronie.

Smirnow Siergiej (1915-1976) – pisarz radziecki, redaktor naczelny „Litieraturnej Gaziety” w latach 1959-1960. Artykuł W imieniu żołnierzy (Imieniem sołdat) ukazał się 27 października 1959 r.

SMOG (Samoje Mołodoje Obszczestwo Gienijew / Najmłodsze Stowarzyszenie Geniuszy) – undergroundowa grupa literacka powstała w Moskwie w roku 1965. Tworzyli ją rosyjscy młodzi gniewni, m.in. rosyjski Rimbaud czyli Leonid Gubanow (1946-1983), Władimir Alejnikow (1946), Jurij Kubłanowski (1947), Arkadij Agapkin (1944). Nieco później zbliżył się do nich Eduard Limonow (1943), znany dziś z interesujących wyborów artystycznych i bardzo nieciekawych politycznych.

Sniegow Aleksiej (właśc. Josif Falikzon, 1898-1989) – działacz partyjny, w więzieniu oraz w łagarach spędził 17 lat (1937-1954), w czasie odwilży walczył o destalinizację kraju i – jak wielu innych Rosjan – idealizował Lenina. Mówił o potrzebie powrotu do – cokolwiek by to miało znaczyć – przestrzegania kanonu „norm leninowskich”. Nie był poetą.

Snieżniewski Andriej (1904-1987) – dyspozycyjny psychiatra radziecki (O klinicznych prawidłowowściach leczenia chorób psychicznych / O kliniczeskich zakonomiernostiach leczenija psichiczeskich bolezniej, 1962), który ujawnił istnienie tzw. schizofrenii bezobjawowej (ros. wiałotiekuszczaja szyzofrienija). W roli królika doświadczalnego wystąpił w 1962 r. Władimir Bukowski. Po nim swój rozdział w dziejach chruszczowowsko-breżniewowskiej psychiatrii represyjnej zapisało wielu innych niepokornych, niepogodzonych z rzeczywistością „wrogów szczęścia” (J. Zamiatin, My, tłum. A. Pomorski), którzy zwątpili w mądrość Dobroczyńcy i zakłócali obchody nigdy niekończącego się Dnia Jednomyślności (m.in. Grigorenko, Pluszcz).

Sobolew Jurij Wasiljewicz (1887-1940) – radziecki krytyk literacki i teatralny. Autor ponad 100 artykułów i kilku książek o Czechowie (m.in. monografii Czechow, Moskwa 1930).

Sobolew Leonid (1898-1971) – pisarz rosyjski, laureat Nagody Stalinowskiej (1943), Bohater Pracy Socjalistycznej (1968). To podobno z myślą o nim – trywialnym serwiliście – utworzono i oddano w niemal dożywotnie władanie (1958-1970) Związek Pisarzy Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej. Przez wiele lat związany zawodowo z pracą na morzu (najpierw jako oficer marynarki wojennej, a następnie korespondent wojenny), Sobolew pozostał całe życie wierny tematyce marynistycznej. Jako pisarz kojarzony jest z powieścią Remont kapitalny, w której zawarty został „sugestywny obraz floty carskiej” i „panujących w niej stosunków”.

Socjalisticzeskij Wiestnik – organ prasowy mienszewików wydawany w latach 1921-1965 (początkowo w Berlinie, następnie w Paryżu i po kolejnej przeprowadzce – w Nowym Jorku). Pierwszymi redaktorami naczelnymi byli Julij Martow i  Fiodor Dan, ostatnim - Sołomon Szwarc. W sumie ukazało się 784 numery. Artykuł Brigitte Gerland opublikowano w 1954 r. (w numerze czerwcowym).

Sojuz Wozrożdienija Rossiji (Związek Odrodzenia Rosji, 1918-1920) skupiał członków partii opozycyjnych. Zakończył swoją działalność po zwycięstwie bolszewików w wojnie domowej. 

Sokoł Galina (zm. 2013)  – druga żona (1961-1978) Jewgienija Jewtuszenki. Pierwszą (1957-1960) - była piękna poetka Bełła Achmadulina (1937-2010), trzecią (1978-1987) – Irlandka Jan Butler, czwartą (od 1987 r.) – Maria Nowikowa.

Sołogub Fiodor (właśc. Tietiernikow, 1863-1927) – dekadent i symbolista rosyjski (tomik poezji: Płomienny krąg; powieści: Ciężkie sny, Mały bies, Legenda tworzona; dramat: Zwycięstwo śmierci). W swojej twórczości – charakteryzującej się obsesyjnie powracającym motywem śmierci - wszechwładnie panującemu złu przeciwstawiał krainę marzeń i fantazji. Po przewrocie październikowym nie zdążył na czas opuścić Rosji. Przez pierwsze dwa lata próbował się odnaleźć w nowej rzeczywistości, później miał kłopoty z otrzymaniem paszportu, a gdy wreszcie uzyskał zgodę na wyjazd, to cierpiąca na depresję żona popełniła samobójstwo. Po jej śmierci zrezygnował z opuszczenia kraju. Pozostała mu emigracja wewnętrzna.

Sołoniewicz Iwan (1891-1953) – rosyjski dziennikarz, pisarz (Dyktatura impotentów). Na początku lat 30. kilkakrotnie podejmował próby ucieczki (wspólnie z bratem) z ZSRR. Jedna z nich (1933 r.) zakończyła się aresztowaniem i skazaniem na 8 lat łagrów. Jednak już w następnym roku szczęśliwie dotarł do Finlandii. Następnie przeniósł się do Bułgarii i tam wydał swoją najbardziej znaną książkę, autobiograficzną Rosję w obozie koncentracyjnym (Rossija w koncłagierie, Sofia 1936, pol. przekład: Lwów 1938). Mieszkał jeszcze w Niemczech i w Argentynie (do tej pory wychodzi założona przez niego w 1948 r., mocno egzotyczna, gazeta „Nasza strana” / „Nuestro Pais”). Zmarł w Montevideo.

Sołowiow Władimir (1853-1900) – rosyjski filozof (Kryzys filozofii zachodniej: przeciwko pozytywistom / Кризис западной философии: противпозитивистов, 1874; Historia i przyszłość teokracji / История и будущность теократии, 1886; Rosja i Kościół powszechny / Россия и Вселенская Церковь, 1889 – tu do głosu doszedł sołowiowowski ekumenizm, stale obecna w jego pismach z lat osiemdziesiątych idea zjednoczenia Kościoła Wschodniego i Zachodniego pod egidą papieża; Sens miłości / Смысл любви, 1894; Krótka opowieść o Antychryście / Краткая повесть обАнтихристе, 1899) i poeta (w 1890 r. w apokaliptycznym wierszu Ex oriente lux wieścił triumf panmongolizmu nad cywilizacją chrześcijańską i pytał o przyszłość Rosji). Pierwsze pokolenie symbolistów (dekadentów) nie znalazło z nim wspólnego języka. Stał się dla nich – jak to świetnie określiła Avril Pyman – archetypem ojca, którego należy obalić. Ale tak naprawdę, to sam filozof nie chciał zaakceptować swego ojcostwa. Przy każdej okazji bardzo krytycznie wypowiadał się o Mierieżkowskim, Rozanowie, Minskim, Sołogubie, Briusowie, Szestowie, linii programowej czasopisma „Mir iskusstwa” (w 1899 roku opublikował w nim artykuł Idea nadczłowieka / Идея сверхчеловека, w którym zapowiadał dalszą polemikę z nietzscheanistami skupionymi wokół pisma, ale wkrótce w geście protestu zerwał wszelkie kontakty z redakcją). Od początku natomiast nie krył sympatii dla tzw. młodszych symbolistów – Biełego (jeszcze jako Bugajewa), Błoka. Oni z kolei widzieli w nim swego guru, który poświęcił życie w walce o wspólną sprawę. Ważne miejsce w myśli Sołowiowa zajmuje idea Sofii (Wiecznej Kobiecości, Duszy Świata), zrodzona - jak pisze Pyman - na styku dwóch kultur: starotestamentowej i greckiej. Wieczna Kobiecość (Вечная Женственность) objawiła mu sie trzykrotnie: w pewnej cerkwi (gdy był jeszcze dzieckiem), w British Museum i w Egipcie. Stąd jego poemat Trzy spotkania (Три свидания, 1898). Trzy drogi, zdaniem tego myśliciela, prowadzą do Sofii: teozofia, teurgia i teokracja. Sołowiow wywarł znaczny wpływ na filozofię rosyjską (zwłaszcza filozofię religii) pierwszej połowy XX wieku (m.in. Nikołaja Bierdiajewa, Siergieja Bułgakowa i Pawła Fłorienskiego). Był też – o czym warto pamiętać - jednym z nielicznych filosemitów i polonofilów w dziejach kultury rosyjskiej.

Sołżenicyn Aleksandr (1918-2008) – rosyjski prozaik (Jeden dzień Iwana Denisowicza, Krąg pierwszy, Oddział chorych na raka, Archipelag Gułag, Czerwone koło), noblista (1970). W 1945 r. został aresztowany i skazany na 8 lat łagrów (trzy następne lata spędził na zesłaniu). Zgodę na publikację Jednego dnia… w miesięczniku „Nowyj mir” (1962) wyraził sam Chruszczow. Wszystkie powieści Sołżenicyna z lat 60. i 70. ukazywały się już w wydawnictwach emigracyjnych. Autor w przeciwieństwie do Siniawskiego czy Daniela nie ukrywał się pod pseudonimem. W 1974 r. wydalono go z ZSRR i przez dwadzieścia lat przebywał na emigracji (głównie w USA).

Sowietskaja kultura (1953-1972) – organ prasowy Ministerstwa Kultury ZSRR i Związku Zawodowego Pracowników Kultury. W 1973 roku pojawiała się nowa „Sowietskaja kultura” już jako „gazeta KC KPZR”. Obecnie „Kultura” już wprawdzie nie jest „Radziecka”, ale jako datę powstania podaje rok 1929, kiedy ukazał się pierwszy numer gazety „Raboczij i kultura” (poprzedniczki „Sowietskiej kultury”).

Sowriemiennik został założony w 1956 r. przez grupę młodych aktorów (głównie absolwentów studia funkcjonującego przy Moskiewskim Akademickim Teatrze Artystycznym) – m.in. Olega Jefriemowa (1927-2000), Olega Tabakowa (1935) i Galinę Wołczek (1933). Od początku swej działalności był sceną w pełni profesjonalną.

Sozonow Jegor (alias Sazonow, 1879-1910) – eser, terrorysta. To on 15 (28) lipca 1904 roku rzucił bombę w karetę wiozącą ministra spraw wewnętrznych. Plehwe zginął, Sozonow został ciężko ranny. Sąd skazał go na dożywocie. W trakcie odbywania kary - na znak protestu przeciwko traktowaniu więźniów politycznych na równi z kryminalnymi (m.in. wprowadzenie wcześniej niedozwolonych kar cielesnych) - popełnił samobójstwo.

Spieranski Aleksiej (1888-1961) – rosyjski patofizjolog, przedstawiciel nerwizmu.

Spieranski Nikołaj (1886-1951) – meteorolog rosyjski, bolszewik (z tych, co to z niejednego partyjnego pieca chleb jedli). W latach 1922-1924 zastępca przewodniczącego Gławlitu (czyli Urzędu Cenzury). W 1938 r. (według innych źródeł dwa lata później) został wykluczony z partii za „antypartyjne wypowiedzi”. Gorki w swoim liście podał mylny inicjał imienia Spieranskiego.

Stachanow Aleksiej (1905-1977) – górnik, bohater swoich czasów, żałosny produkt systemu. 1 września 1935 r. uzyskał rekordowe wydobycie węgla podczas jednej zmiany. Tak doszło do narodzin „ruchu współzawodnictwa socjalistycznego”. 

Stadniuk Iwan (1920-1994) – pisarz radziecki (jak powiadają nasi południowo-wschodni sąsiedzi: радянський) pochodzący wprawdzie z Ukrainy, ale piszący po rosyjsku (Tropiciele / Sledopyty 1950, Maksim Pieriepielica 1952, Ludzie nie są aniołami / Ludi nie angieły 1963-1972, Wojna 1971-1980, wspomnienia Spowiedź stalinowca / Ispowied’ stalinista 1993).

Stalin Josif (właśc. Dżugaszwili, 1878-1953) – bolszewicki działacz partyjny (od 1922 r. sekretarz generalny Komitetu Centralnego partii bolszewickiej / komunistycznej – nazwa się zmieniała: RKP/b/, WKP/b/, KPZR) i państwowy (m.in. premier w latach 1941-1953), twórca stalinizmu (Krótki kurs historii WKP/b/), generalissimus, Ojciec Narodu, honorowy członek AN ZSRR, Wielki Językoznawca (Marksism a zagadnienia językoznawstwa), krytyk literacki, krytyk muzyczny, krytyk filmowy, publicysta, poeta. Od wczesnej młodości związany z ruchem marksistowskim. Na przełomie XIX i XX wieku był jedną z bardziej znaczących postaci tyfliskiego podziemia. W 1902 r. przeżył swoją więzienną inicjację, półtora roku później - zesłaniową (po miesiącu, oczywiście, zbiegł). Od 1903 r. utożsamiał się z programem bolszewików. Za granicą bywa rzadko i krótko (inaczej, niż wielu jego ówczesnych i przyszłych towarzyszy) – w zasadzie jedynie na kolejnych zjazdach partii (Londyn, Sztokholm). Z Leninem spotkał się po raz pierwszy w 1905 r. W latach 10. Josif Wissarionowicz przenosi się z peryferii imperium do jego centrum, zaczyna robić karierę konspiratora w Petersburgu i posługiwać się już tylko jednym pseudonimem – Stalin. Po obaleniu Rządu Tymczasowego aktywnie uczestniczył w przygotowaniach do przejęcia władzy przez bolszewików w Piotrogrodzie. Choroba Lenina sprawiła, że Stalin – najpierw nieformalnie, a później oficjalnie – stał się pierwszą osobą w partii. W latach 20. i 30. wyeliminował z życia publicznego wszystkich swoich potencjalnych konkurentów (Trockiego, Kirowa, Kamieniewa, Zinowiewa, Bucharina). Wrodzona skromność i nieśmiałość nie pozwoliły mu zaprotestować przeciwko narastającemu z roku na rok kultowi jego osoby. Po śmierci pozostawał przez pewien czas sąsiadem Lenina. Był dyktatorem odpowiedzialnym za śmierć wielu milionów ludzi (represje, łagry, kolektywizacja, głód, przesiedlenia, tzw. Wielka Wojna Ojczyźniana). Dla wielu – pozostaje wciąż świętym, najważniejszą postacią komunistyczno-nacjonalistycznego ikonostasu. Z sondażu przeprowadzonego w październiku 2009 r. (stacja NTW) okazało się, że dla 61%  respondentów Stalin jest bohaterem, dla – 32% przestępcą, dla 7% - skutecznym menagerem. 

Stanisławski Konstantin (1863-1938) – rosyjski reformator teatru, reżyser teatralny, współzałożyciel (z Władimirem Niemirowiczem-Danczenko) Moskiewskiego Teatru Artystycznego (1898-1919 - MChT, Moskowskij Chudożestwiennyj Tieatr; 1919-2004 – MChAT, Moskowskij Chudożestwiennyj Akadiemiczeskij Tieatr; 2004- MChT, Moskowskij Chudożestwiennyj Tieatr). Ojcowie-założyciele MChAT-u i ich aktorzy zostali bohaterami powieści satyrycznej Bułhakowa Powieść teatralna.

Stern Anatol (1899-1968) – poeta (Futuryzje, Alarm nocny), prozaik (Zabawa w piekło, Wspomnienia z Atlantydy), eseista (Bruno Jasieński), scenarzysta (Pani minister tańczy), tłumacz (m.in. literatury rosyjskiej). Współtwórca polskiego futuryzmu (we współautorstwie z Jasieńskim manifest: Nuż w bżuhu. Jednodńuwka futurystuw).

Stern Lina (1878-1968) – uczona rosyjska (specjalistka z zakresu biochemii i fizjologii, członkini AN ZSRR), absolwentka uniwersytetu w Genewie, laureatka Nagrody Stalinowskiej (1943). Działała w Żydowskim Komitecie Antyfaszystowskim i została jak wszyscy inni jej towarzysze aresztowana (1949), ale jako jedyna uniknęła kary śmierci. To było tak. Minister spraw wewnętrznych poprosił Stalina o wyrażenie zgody na wydanie wyroku skazującego 14 działaczy na rozstrzelanie. Iosif Wissarionowicz wykreślił z tej listy jedno nazwisko – pani Stern, która prowadziła wówczas badania nas czynnikami wpływającymi na długość życia. A on gorączkowo rozglądał się właśnie za eliksirem młodości. Uczona trafiła więc na zesłanie. Kilka miesięcy później dyktator zmarł, Beria ogłosił amnestię i Lina Sołomonowna wróciła z Kazachstanu do Moskwy (1953).

Stiepniak-Krawczynski Siergiej (1851-1895) – rosyjski terrorysta i pisarz (Podziemna Rosja, Russia under the Tsars, The Career of a Nihilist). W czasie studiów został zwolennikiem narodników i zapoczątkował „chodzenie w lud”. Został aresztowany, ale udało mu się zbiec i wyjechać w 1874 r. do Szwajcarii (tam spotykał się m.in. z Bakuninem). W 1878 r. powrócił nielegalnie do Rosji. Jeszcze w tym samym roku, 4 sierpnia, zasztyletował w centrum Petersburga szefa żandarmów. Po zamachu raz jeszcze znalazł się w Szwajcarii (potem jeszcze były Włochy i Anglia), gdzie wydał broszurkę Śmierć za śmierć. Do kraju już nigdy nie powrócił. Zmarł w Londynie.

Strada Vittorio (1929-2018) – włoski slawista, historyk literatury rosyjskiej, krytyk literacki, tłumacz, członek Komunistycznej Partii Włoch w latach 1956-1968. Na studia doktoranckie (ros. aspirantura) trafił do Moskwy (1958) i wtedy poznał Borisa Pasternaka, którego skontaktował go z Giangiacomo Feltrinellim. Po roku 1968 przez wiele lat (do Gorbaczowowskiej pieriestrojki) był persona non grata w ZSRR. W latach 1970-1992 był kierownikiem Katedry Języka i Literatury Rosyjskiej na uniwersytecie w Wenecji (Università Ca' Foscari), wydawał czasopismo „Rossija / Russia” (1974-1993), jest współautorem monumentalnej, siedmiotomowej Historii literatury rosyjskiej (Storia della letteratura russa).

Struve Gleb (1898-1985) – rosyjski emigracyjny krytyk literacki i literaturoznawca (Literatura rosyjska na wygnaniu, O czterech poetach), poeta (Na Zachodzie, Muza diaspory). W wojnie domowej walczył z bolszewikami. Na emigracji przebywał w Pradze, Berlinie, Paryżu i Londynie. W 1947 r. przeniósł się do USA i został zatrudniony jako slawista na University of California  (Berkeley). Wspólnie z Borisem Filippowem publikowali teksty twórców znajdujących się na indeksie w ZSRR (m.in. Achmatowej, Cwietajewej, Mandelsztama).

Struwe [Struve] Piotr (1870-1944 - rosyjski polityk, filozof, ekonomista, publicysta, współautora tomu De profundis. Z głębokości. Zbiór rozpraw o rosyjskiej rewolucji. Od 1920 r. przebywał na emigracji.

Struwe Nikita (Struve, 1931-2016) – francuski slawista (autor prac o losach Cerkwi w komunistycznej Rosji, życiu i twórczości Osipa Mandelsztama, dziejach emigracji rosyjskiej), tłumacz (przełożył na francuski poezję m.in. Aleksandra Puszkina, Michaiła Lermontowa, Anny Achmatowej), wydawca (od lat związany ze znanym oficyną wydawniczą YMCA-Press - od 1978 r. był jej dyrektorem - która jako pierwsza opublikowała Archipelag GUŁAG Aleksandra Sołżenicyna). Wnuk Piotra (1870-1944, od 1920 r. na emigracji) - znanego rosyjskiego polityka, filozofa, ekonomisty, publicysty, współautora tomu De profundis. Z głębokości. Zbiór rozpraw o rosyjskiej rewolucji.  

Suczasnist’ („Сучасність”) – znany ukraiński emigracyjny miesięcznik literacko-artystyczny założony w 1961 r. Ukazywał się początkowo w Niemczech Zachodnich (Monachium), a następnie w USA. Od 1992 r. redakcja mieści się w Kijowie. W ostatnich latach pismo cierpi na chroniczne kłopoty finansowe i pojawia się bardzo nieregularnie (np. w latach 2010-2011 miało półtoraroczną przerwę w swoim życiorysie).

Surkow Aleksiej (1899-1983) – rosyjski poeta (Ziemianka). W latach 1953-1959 był pierwszym sekretarzem Związku Pisarzy Radzieckich. W opinii Aleksandra Wata, „grafoman i enkawudysta”. 

Susłow Michaił (1902-1982) – radziecki działacz partyjny. Twardogłowy ortodoks, główny ideolog KPZR w latach 60. i 70.

Suwarin Boris (Boris Souvarine, właśc. Boris Lifszyc, 1895-1984) – francuski komunista, publicysta, historyk, autor (prawdopodobnie) pierwszej monografii Stalina (Staline, aperçu historique du bolchévisme, 1935). W latach 1918-1925 mieszkał w Moskwie. Był nieprzejednanym krytykiem Stalina i stalinizmu.

Suworin Aleksiej Siergiejewicz (1834-1912) – rosyjski dziennikarz, wydawca, pisarz i krytyk literacki znany z ostrego pióra. Popularność przyniosły mu – trzydziestoparoletniemu podówczas liberałowi i okcydentaliście (zapadnikowi) - cotygodniowe felietony (utrzymane niekiedy w konwencji pamfletu politycznego) zamieszczane w „Sankt-Pietierburgskich Wiedomostiach” w drugiej połowie lat 60.  W 1876 r. Suworin został współwłaścicielem gazety „Nowoje Wriemia” (ukazywała się w latach 1868-1917) i nieoczekiwanie dla wielu zaczął głosić poglądy konserwatywne (w 1901 r. miał swój znaczący udział w utworzeniu organizacji monarchistyczno-nacjonalistycznej „Rosyjskie Zgromadzenie” / „Russkoje sobranije” antycypującej Czarną Sotnię). Zrezygnował z czasem z pisania felietonów i w zasadzie zamilkł jako publicysta. Rolę dziennikarskiego harcownika przejął po nim Wiktor Burienin. Z „Nowym Czasem” chętnie współpracował, a z samym Suworinem równie chętnie korespondował - Czechow.

Sviták Ivan (1925-1994) – czeski poeta i filozof zbliżony do neomarksizmu (Naród na skrzyżowaniu: dialektyka historii, Przyszłość bez komunizmu,Droga znikąd donikąd). W latach 1954-1964 był zatrudniony w Instytucie Filozofii Czechosłowackiej Akademii Nauk, skąd został zwolniony po opublikowaniu w piśmie “Tvář” fragmentów  Nienaukowej antropologii. W 1968 r. pozbawiono go obywatelstwa i zmuszono do emigracji. Znalazł sie w USA i podjął pracę w California State University (Chico). W 1990 r. powrócił do kraju. Dwa lata później został wybrany do parlamentu z ramienia Bloku Lewicowego (utworzonego m.in. przez Komunistyczną Partię Czech i Moraw).

Swierdłow Jakow (1885-1919) – bolszewicki działacz partyjny. Odpowiedzialny za zamordowanie byłego cara Mikołaja II i jego rodziny. Świetnie się zapowiadał (słynął z bezwzględności), ale zabiła go grypa. 

Swirski Grigorij (1921-2016) – rosyjski pisarz, krytyk literacki i historyk literatury (Na łobnom miestie. Litieratura nrawstwiennogo soprotiwlenija (1946-1976 gg.) / Na miejscu straceń. Literatura oporu moralnego (Lata 1946-1976), London 1979). Herling-Grudziński przywołał wystąpienie Swirskiego z 16 stycznia 1968 r. Trzy lata później (10 listopada 1971 r.) został on wykluczony ze Związku Pisarzy Radzieckich. W 1972 roku wyemigrował do Izraela. Obecnie mieszka w Kanadzie (Toronto).

Szafarewicz Igor (1923-2017) – rosyjski matematyk, wunderkind (studia ukończył w 1940 r., doktorat – 1942, habilitacja - 1946), filozof, publicysta, dysydent. W 1955 r. opuścił po raz pierwszy algebraiczną wieżę z kości słoniowej (jego nazwisko znalazło się wśród autorów „Listu trzystu” skierowanego do KC KPZR, w którym krytycznie oceniono działalność Trofima Łysenki), po raz drugi – i to na dłużej – kilkanaście lat później (listy w obronie Jesienina-Wolpina, Sacharowa). W latach 70. coraz częściej utożsamiał się z poglądami Sołżenicyna i to z nim zmierzał ku na nowo odrodzonej prawosławnej, antysemickiej, rosyjskiej Rosji (dwa listy otwarte z 1974 r. - Aresztowanie Sołżenicyna / Ariest Sołżenicyna i Wygnanie Sołżenicyna / Izgnanije Sołżenicyna; artykuły w paryskim tomie Spod zwalisk / Iz-pod głyb, 1974; Rusofobia / Rusofobija, 1982; Trzechtysiącletnia zagadka. Dzieje żydostwa z perspektywy współczesnej Rosji / Triochtysiaczeletniaja zagadka. Istorija jewriejstwa iz pierspiektiwy sowriemiennoj Rossiji, 2002). Postradzieckie przyjaźnie polityczne Szafarewicza (Aleksandr Prochanow, skupieni wokół miesięcznika „Nasz Sowriemiennik” prawdziwi patrioci walczący z derusyfikacją kraju) nie przynoszą mu zaszczytu, ale pozwalają na dokonywanie sensacyjnych odkryć. Okazało się na przykład, że zabójstwo Mikołaja II i jego rodziny było mordem rytualnym popełnionym przez Żydów.

Szałamow Warłam urodził się 5 (18) czerwca 1907 roku w Wołogdie w rodzinie duchownego (dziad i pradziad także zresztą byli kapłanami prawosławnymi) i tam też siedem lat później rozpoczął naukę w gimnazjum Aleksandra Błogosławionego. Po ukończeniu szkoły średniej (1923) pracował przez jakiś czas jako garbarz, a następnie (1926) podjął studia na Wydziale Prawa Radzieckiego Uniwersytetu Moskiewskiego, z których został relegowany po dwóch latach za „zatajenie pochodzenia społecznego”. W dziesiątą rocznicę dojścia bolszewików do władzy uczestniczył w demonstracji zorganizowanej pod hasłami „Precz ze Stalinem!” i „Zrealizujemy testament Lenina!” Z tego okresu pochodzą jego pierwsze wiersze powstałe w kręgu teorii LEF-u (uczestniczył w zajęciach prowadzonych przez znanego teoretyka sztuki Osipa Brika). Aresztowany 19 lutego 1929 roku w pomieszczeniu nielegalnej drukarni został oskarżony o kolportowanie listu Lenina do XII zjazdu WKP/b/ (czyli tak zwanego testamentu Lenina) i skazany, jako „element społecznie niebezpieczny”, na 3 lata przymusowych robót w obozie. Z łagru (a był to Wiszerski Oddział Sołowieckich Łagrów Specjalnego Przeznaczenia, znanych w Rosji pod skrótem SŁON) Szałamow został zwolniony przedterminowo i po paromiesięcznej peregrynacji powrócił do Moskwy na początku 1932 roku. Uznany za „zreedukowanego” pracował jako dziennikarz w czasopismach o tytułach mobilizujących do walki o: przodownictwo w pracy („Za udarniczestwo”), opanowanie techniki („Za owładienije tiechnikoj”), kadry przemysłowe („Za promyszlennyje kadry”) i wszystko w jego życiu zdawało się zapowiadać zwycięstwo w „walce o lepszą przyszłość”. 29 czerwca 1934 roku ożenił się z Galiną Gudź (1909-1956), którą poznał jeszcze w więzieniu (była to, jak zapewniał Szałamow, miłość od pierwszego wejrzenia), dokąd przyszła na widzenie ze swoim ówczesnym mężem, a na początku roku 1936 na łamach miesięcznika „Oktiabr’” zadebiutował jako prozaik opowiadaniem Trzy śmierci doktora Austino. Wszystkie iluzje rozwiały się w nocy z 11 na 12 stycznia 1937 roku, kiedy pisarz został powtórnie aresztowany, tym razem pod zarzutem prowadzenia „kontrrewolucyjnej działalności trockistowskiej”. Na wydanie wyroku oczekiwał do 2 czerwca w dwudziestopięcioosobowej celi, gdzie przebywało 80-85 aresztantów. Potem nastąpiła powszechnie znana odyseja kołymska - pięcioletni wyrok przedłużono w roku 1943 o 10 lat za nazwanie emigranta-noblisty Iwana Bunina „wielkim pisarzem rosyjskim” (podpadało to pod paragraf: „propaganda antyradziecka”). Udało mu się przeżyć dzięki pomocy lekarza Andrieja Pantiuchowa (także więźnia), który skierował go na kurs felczerski. Po jego ukończeniu Szałamow był najczęściej kierowany do pracy w szpitalach obozowych, gdzie niekiedy był czas na przeczytanie książki i napisanie wierszy dedykowanych żonie. Mimo zakończenia odbywania kary 13 października 1951 roku, Kołymę mógł opuścić dopiero w 1953 r. Łącznie w Gułagu przebywał 18 lat (plus dwa jako pracownik wolnonajemny, którego jednak status prawny niewiele się różnił od więźnia). W 1956 roku Szałamow zamieszkał na nowo w Moskwie. Na dworcu Jarosławskim spotkała go żona (także miała za sobą dziesięcioletnią zsyłkę), która wciąż niepewna swego losu nie odważyła się zamieszkać z mężem. Nie spędzili razem nawet pierwszej nocy. Córka Jelena (1935-1990) była już studentką, wstąpiła do komsomołu i w ankietach pisała, że ojciec nie żyje. (Po latach, w 1979 r., kiedy zaproponowano jej spotkanie z ciężko już chorym Szałamowem odpowiedziała: „Nie znam tego człowieka”). Więcej satysfakcji przyniosło mu zapewne spotkanie - już następnego dnia po powrocie do Moskwy - z Borisem Pasternakiem, z którym wcześniej prowadził niezwykle interesującą korespondencję. W latach pięćdziesiątych autor Trzech śmierci doktora Austino pracował początkowo w przedsiębiorstwie budowlanym, a następnie był zaopatrzeniowcem w zakładzie zajmującym się wydobywaniem torfu. W 1956 r. ożenił się z Olgą Niekludową (1909-1989, rozwód w 1966). Po ciężkiej chorobie (1957-1958) otrzymał rentę inwalidzką w wysokości 260 rubli (czyli po denominacji przeprowadzonej w 1961 r. było to 26 nowych rubli; uczciwie trzeba dodać, że państwo radzieckie nieustannie troszczyło się o los emerytów i rencistów, rozpieszczając ich nieustannie rosnącym uposażeniem - po jakimś czasie Szałamowowi wypłacano 42 rubli 30 kopiejek, a od 1964 roku już całe 72 ruble). 2 marca 1966 roku poznał Irinę Sirotinską (1932-2011), swoją ostatnią wielką miłość. Ona pracowała w Centralnym Państwowym Archiwum Literatury i Sztuki (CGALI), on był pisarzem, którego utwory krążyły w samizdacie i o którym się mówiło w kuchniach moskiewskiej inteligencji. Przyszła do niego, żeby poprosić o zgodę na przekazanie do archiwum rękopisów i uzyskać odpowiedź na pytanie o to, jak żyć. Odpowiedział (wydało się jej, że banalnie): „W zgodzie z dekalogiem”. Ale po chwili dodał, że najważniejsze jest to jedenaste przykazanie: „Nie nauczaj”. Życie z Szałamowem - wspomina Sirotinska - nie należało do łatwych: był „mądralą z zadziwiającą pamięcią” i żądnym sławy egocentrykiem, „żałosnym, złym kaleką” i „małym bezbronnym chłopcem, spragnionym ciepła, opieki, serdecznego współczucia”, „bezgranicznie ofiarnym, bezgranicznie oddanym rycerzem”. Czyli prawdziwym mężczyzną. Syndrom łagru towarzyszył pisarzowi do końca życia. Schorowany (cierpiał m. in. na porażenie centralnego układu nerwowego, tracił wzrok i słuch) trafił w 1979 roku nie do neurologa, lecz do domu starców i tam odezwały się u niego zachowania wyniesione z Kołymy (odizolowanie się od otoczenia, okręcanie na noc szyi ręcznikiem, aby nikt go nie ukradł, gromadzenie chleba pod materacem, ukrywanie po kieszeniach cukru). Przyprowadzony przez przyjaciół psychiatra stanowczo wykluczył chorobę psychiczną (chory wciąż dyktował teksty nowych wierszy, które opublikowano następnie w znanym emigracyjnym piśmie „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija”). Inną decyzję podjęłą niekompetentna (czy może raczej mało obiektywna) komisja lekarska na początku września 1981 r. (diagnoza brzmiała: „demencja starcza”), która zaleciła oczywiście leczenie psychiatryczne. 15 stycznia 1982 roku przewieziono Szałamowa z domu starców do szpitala dla psychicznie chorych, gdzie po dwóch dniach - w następstwie ostrego zapalenia płuc, wywołanego nieodpowiednimi warunkami transportu (brak ciepłej odzieży) - zmarł. Świadkiem jego ostatnich chwil była współpracująca z KGB donosicielka (Rosjanie nazywają je nasiedkami), towarzysząca mu od początku pobytu w psichuszce. To chruszczowowskiej odwilży zawdzięczał publikację Krzesiwa (1961) - pierwszego wydanego oficjalnie tomiku poetyckiego, w ślad za którym pojawiły się następne: Szelest liści (1964), Droga i los (1967), Moskiewskie obłoki (1972), Punkt wrzenia (1977). Pośmiertnie ukazały się m. in.: tom prozy Zmartwychwstanie modrzewia (Paryż 1985; na który złożyły się: Krótki opis życia Warłama Szałamowa, przedstawiony przez niego samego, Czwarta Wołogda. Opowieść autobiograficzna, Opowiadania z  dzieciństwa), Wiersze (1988), dramat Anna Iwanowna (napisany w latach sześćdziesiątych, publ. 1989) oraz wybór szkiców i opowiadań Terapia szokowa (1990). Prawdziwy jednak rozgłos przyniosły Szałamowowi autobiograficzne w znacznej mierze Opowiadania kołymskie (1954-1973), publikowane - prawdopodobnie bez jego zgody - w nowojorskim kwartalniku emigracyjnym „Nowyj Żurnał” w latach 1966-1976 (wyd. książkowe przygotował i wydał w Londynie Michaił Heller w 1978 r.). Kanoniczną wersję tego tekstu tworzy sześć części: Opowiadania kołymskie, Lewy brzeg, Artysta łopaty, Szkice z przestępczego świata, Zmartwychwstanie modrzewia, Rękawica, albo KR-2. Autor Opowiadań… zdecydowanie odrzucał dydaktyzm i moralizatorstwo w sztuce - „Gdziekolwiek słyszę słowo ‘dobro’ natychmiast biorę czapkę i wychodzę” (cyt. za R. Puławskim) - obwiniając dziewiętnastowiecznych twórców o to, iż „każdy występował w roli nauczyciela, a ściśle literackie zadania i odkrycia już od czasów Bielińskiego uznane zostały za rzecz drugorzędną” i dlatego „rosyjscy pisarze humaniści dźwigają na sobie wielki grzech ludzkiej krwi, przelanej pod ich sztandarami w wieku dwudziestym. Wszyscy terroryści byli tołstojowcami i wegetarianami, wszyscy fanatycy - uczniami humanistów rosyjskich” (cyt. za F. Apanowiczem). Nieunikniona więc była, i rzeczywiście do niej doszło, polemika z pretendującym do roli Nauczyciela i Misjonarza autorem Archipelagu Gułag. Sołżenicyn, wyraźnie nawiązujący do poglądów Fiodora Dostojewskiego czy Lwa Tołstoja, w łagrach odnalazł Boga i traktował lata w nich spędzone jako próbą charakteru, z której uwięziony - zwłaszcza ten pochodzący z ludu, jak chociażby Iwan Denisowicz - mógł wyjść zwycięsko. Szałamow odkrył, że „Bóg zmarł” (ale często podkreślał, że najprzyzwoitsi ludzie jakich spotkał w obozie, to byli wierzący; dosłownie: „rieligiozniki”) i Kołyma była dla niego piekłem (nie pierwszym, lecz dziewiątym jego kręgiem), niszczącym fizycznie i moralnie więźnia.  Życie dopisało swój komentarz do tych sporów. Szałamow głęboko wierzył, iż dzięki literaturze przestanie już być anonimowym zekiem i że spowiedź dziecięcia wieku łagrów będzie kojarzona z jego nazwiskiem, ale to Jeden dzień Iwana Dienisowicza odniósł spektakularny sukces po opublikowaniu w prestiżowym „Nowym Mirze”, a Opowiadania.kołymskie nie miały żadnych szans na zaistnienie w oficjalnym obiegu. To przyszły noblista przełamywał narastającą dziesięcioleciami barierę strachu przed współpracą z wydawnictwami emigracyjnymi, a outsider Szałamow w lutym 1972 roku - wzorem zresztą wielu innych współczesnych twórców rosyjskich - zaprotestował na łamach prasy przeciwko publikacji swoich utworów za granicą („Jestem uczciwym pisarzem radzieckim”) i kilkanaście miesięcy później (1973) został przyjęty do Związku Pisarzy Radzieckich, z którego już przed czterema laty wykluczono niepokornego Sołżenicyna. Autor Jednego dnia... oparł się pokusie funkcjonowania w systemie, autor Opowiadań... pozwolił sobie narzucić zachowania rytualne.

Szaposznikowa Maria (Miriam) (z domu Babel, 1897-1987) – siostra Isaaka Babla.

Szaraszka – żargonowe określenie tajnych instytutów badawczych, w których pracowali wydobyci z łagrów i więzień naukowcy, inżynierowie, itp.

Szepiłow Dmitrij (1905-1995) – prawdziwy człowiek Renesansu: działacz partyjny, uczony (profesor ekonomii, członek korespondent AN ZSRR), żołnierz (błyskawiczna kariera politruka w latach wojny: od szeregowca do generała majora), dyplomata (minister spraw zagranicznych od czerwca 1956 r. do lutego 1957 r.), publicysta (redaktor naczelny „Prawdy” w latach 1952-1956). W 1957 r. w walce o władzę na Kremlu postawił na niewłaściwego konia (grupę Mołotowa) i triumfujący Chruszczow skazał go na niebyt w Kirgiskiej Akademii Nauk.

Szeptałow (?) – mładszyj lejtienant (podporucznik), przesłuchiwał Iwanowa-Razumnika w więzieniach moskiewskich (Łubianka, Butyrki).

Szestow Lew (1866-1938) – rosyjski filozof (Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii, Kierkegaard i filozofia egzystencjalna), krytyk literacki, publicysta. Wyemigrował do Francji w 1922 r. W gronie swoich nauczycieli wymieniał Tertuliana, Pascala, Lutra, Kierkegaarda, Dostojewskiego i Nietzschego. „Odrzucał – jak zauważył Cezary Wodziński – rozum z jego nieograniczonymi roszczeniami […]”. Inspirował myślicieli związanych z egzystencjalizmem.

Szkłowski Wiktor (1893-1984) – rosyjski literaturoznawca (Wskrzeszenie słowa, Sztuka jako chwyt, O teorii prozy, Lew Tołstoj) i prozaik (ZOO. Listy nie o miłości albo Trzecia Heloiza, Trzecia fabryka, Podróż sentymentalna). Współtwórca tzw. rosyjskiej szkoły formalnej.

Szołochow Michaił (1905-1984) – prozaik rosyjski (Cichy Don, Zorany ugór, Los człowieka), noblista (1965). Odegrał niechlubną rolę w czasie procesu Andrieja Siniawskiego i Julija Daniela (1966). 

Szostakowicz Dmitrij (1906-1975) – rosyjski kompozytor (opery: Nos 1928, Lady Makbet mceńskiego powiatu 1932; symfonie: II Symfonia H-Dur „Październikowa” 1927, III Symfonia Es-Dur „Pierwszomajowa” 1929, VII Symfonia C-Dur „Leningradzka” 1941, IX Symfonia Es-Dur 1945, XI Symfonia g-moll „Rok 1905” 1957, XII Symfonia d-moll „Rok 1917” 1959-1961, XIII Symfonia b-moll „Babi Jar” 1962,  XV Symfonia A-Dur 1971). Biografia Szostakowicza idealnie się wpisuje w podręcznikową, modelową parabolę losów artysty w systemie totalitarnym. Pierwsze lata jego twórczości kompozytorskiej były okresem poszukiwań artystycznych, które znalazły uznanie w świecie muzycznym i przyniosły młodemu Rosjaninowi rozgłos. Jednak w 1936 roku (kiedy od kilku już sezonów triumfy na scenach operowych święciła Lady Makbet mceńskiego powiatu)został zaatakowany za „formalizm” w artykule redakcyjnym „Prawdy” Chaos zamiast muzyki i odtąd – jak ironicznie zauważył znany pisarz emigracyjny Władimir Maksimow (założyciel i pierwszy redaktor pisma „Kontinient”) – to „ledwie bębniący na fortepianie Żdanow uczy Szostakowicza podstaw systemu nutowego”. Genialny kompozytor był pojętnym uczniem i w 1937 roku światło dzienne ujrzała jego Piąta Symfonia d-moll, która zyskała uznanie w oczach (uszach?) Stalina: „Rzeczowa twórcza odpowiedź artysty radzieckiego na słuszną krytykę”. I tak już miało zostać do końca jego życia – po nutach niesłusznych, po chwilach artystycznego zapomnienia (np. w 1948 roku oskarżono go – w doborowym zresztą towarzystwie Prokofiewa i Chaczaturiana – o „formalizm”, „burżuazyjny dekadentyzm” i „służalczość wobec Zachodu”) pojawiały się politycznie poprawne (np. Pieśń o lasach, 1949), które nagradzano Nagrodami Stalinowskimi.

Szragin [a nie: Kragin] Boris (1926-1990) – rosyjski filozof (obronił prace doktorską, autor ponad 40 publikacji naukowych), dysydent. Na początku lat 60. zaczyna życie pod prąd – pisze dla samizdatu; wystepuje w obronie m.in. Daniela, Sacharowa, Sołżenicyna, traci pracę w instytucie naukowym. W 1974 r. emigruje do USA, wykłada na prestiżowych uczelniach amerykańskich (Amherst College, Boston College, Harvard University, Columbia University), współpracuje z Radio „Swoboda”. Jego nazwisko odnalazłem wśród sygnatariuszy „listu przeciw kłamstwu katyńskiemu”: „W te pamiętne i bolesne dla  Polski dni, my, sowieccy obrońcy praw, chcemy raz jeszcze zapewnić naszych polskich przyjaciół, a w ich osobach cały naród polski, że nikt z nas nigdy nie zapomniał i nie zapomni o tej odpowiedzialności, jaką nasz kraj ponosi za zbrodnię popełnioną przez jego oficjalnych przedstawicieli w Katyniu” (Obejrzyj się ze skruchą / Oglanis’ w raskajanii, „Kontinient” 24, 1980. Cyt. za: http://www.karta.org.pl/Aktualnosci/List_przeciw_klamstwu_katynskiemu/162, data dostępu: 15 lutego 2016 r.).

Sztejn Aleksandr (1906-1993) – rosyjski dramaturg (Hotel „Astoria”).

Szwarc Jewgienij Lwowicz (1896-1958) – rosyjski dramaturg  (Nagi król, Człowiek i jego cień, Smok). 

Szyffers Jewgienij (1934-1997) – rosyjski reżyser, pisarz, filozof. Po ukończeniu szkoły średniej podjął studia na Wydziale Dziennikarstwa Uniwersytetu Moskiewskiego, ale z powodu trudnej sytuacji materialnej przerwał je i przeniósł się do uczelni wojskowej kształcącej artylerzystów. W listopadzie 1956 roku, już jako porucznik (lejtnant) Armii Radzieckiej, brał udział w tłumieniu powstania węgierskiego. Po demobilizacji (1958, zadecydował pogarszający się stan zdrowia – na Węgrzech został ranny) powrócił na studia. Tym razem w Leningradzkim Instytucie Teatralnym, który ukończył w 1964 roku. Przez następnych kilka lat współpracował z teatrami leningradzkimi. Jednak jego inscenizacjom zarzucono – jak trzydzieści lat wcześniej operom Szostakowicza czy dwadzieścia lat wcześniej kompozycjom Prokofiewa - „formalizm”. Szyffers skazany na milczenie nad Newą wyjechał do Moskwy (1967). Tam przygotował spektakl dla teatru „Sowriemiennik”, próbował znaleźć dla siebie miejsce obok Jurija Lubimowa w Teatrze na Tagance. Swój siódmy i, jak się miało okazać, ostatni spektakl wyreżyserował w 1973 roku w Kownie. Jeszcze wcześniej, na przełomie lat 1967-1968, przeżył iluminację, która określiła jego dalsze losy. Czas poszukiwań mistycznych zaowocował powstaniem prac z zakresu historiozofii, filozofii religii, teologii (Mnich / Inok, Obcięte serce / Obriezannoje sierdce). Ostatnie lata życia Szyffersa upłynęły pod znakiem medytacji i studiów poświęconych męczeńskiej śmierci rodziny carskiej. Swoje kontakty ze światem zewnętrznym ograniczył wówczas do minimum.

Światopełk-Mirski Dmitrij (1890-1939) – poeta, tłumacz, literaturoznawca  (Modern Russian Literature, A History of Russian Literature), publicysta. W wojnie domowej walczył po stronie białych w Armii Ochotniczej gen. Antona Denikina. W 1920 r. wyemigrował (Warszawa, Ateny, Londyn). W latach 20. zwolennik i propagator euroazjatyzmu. W 1931 r. wstąpił do Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii. Rok później znalazł się w ZSRR. W 1937 r. został aresztowany i skazany na 8 lat łagrów. Zmarł w pobliżu Magadanu 6 czerwca 1939 r.

Tabidze Nina (1902-1965) – żona poety Tycjana Tabidze, memuarystka (autorka wspomnień m.in. o Jesieninie, który w lutym 1925 r. podarował jej swój tomik z dedykacją napisaną krwią: „Kochaj mnie i niebieskie rogi. Siergiej Jesienin”).

Tabidze Tycjan (1895-1937) – poeta gruziński (pisał też po rosyjsku). Współzałożyciel grupy literackiej „Niebieskie rogi” (1915) skupiającej symbolistów. W gronie jego przyjaciół wymienia się m.in. Jesienina i Pasternaka. W 1937 r. został aresztowany i  rozstrzelany.

Tarle Jewgienij (1874-1955) – rosyjski historyk (Dzieje Europy 1871-1919, 1927, w dosłownym tłumaczeniu tytuł brzmi: Europa w epoce imperializmu. 1871-1919; Napoleon, 1936; Talleyrand, 1939; Wojna krymska, 1941-1943). W czasach studenckich był działaczem partii socjaldemokratycznej. Za propagowanie jej ideologii w kijowskich fabrykach został aresztowany (1 maja 1900 r.) i oddany pod nadzór rodziców. W 1903 r. zaczął wykładać na Uniwersytecie Petersburskim. Jego karierę przerwało na jakiś czas powtórne aresztowanie (1905). Na rewolucję lutową zareagował entuzjastycznie i podjął współpracę z Rządem Tymczasowym. Przewrót październikowy wzbudził jego niepokój i bardzo niedobre skojarzenia (w 1918 roku opublikował książkę-memento: Trybunał rewolucyjny w dobie Wielkiej Rewolucji Francuskiej). W następnym dziesięcioleciu – już pogodzony z nową rzeczywistością – reprezentował swoich kolegów na międzynarodowych kongresach historycznych. W latach 1929-1931 aresztowano wielu znanych historyków (w tym Tarlego), którym zarzucono dążenie do obalenia władzy radzieckiej (Po zamachu stanu Tarle – wedle oskarżycieli – miał zostać ministrem spraw zagranicznych). Skazano go – bo czasy, jak mawiała Anna Achmatowa, były jeszcze wegetariańskie – zaledwie na zesłanie (w latach 1931-1932 przebywał w Ałma-Acie). Po wydaniu Napoleona zdobył – z oczywistych powodów – uznanie Stalina. Dzięki swemu możnemu protektorowi uczony w latach 40. otrzymał kilkakrotnie Nagrodę Stalinowską. Był najbardziej znanym (i do dziś czytanym) historykiem rosyjskim po roku 1917. Mitologizował historię Rosji, składał hołdy stalinowskiej rzeczywistości, ale na szczęście rzadko przywoływał kanony obowiązujące w oficjalnej historiografii i w zasadzie wszystkie jego poważniejsze prace spotkały się z krytyką ze strony ortodoksyjnych marksistów z obozu Michaiła Pokrowskiego. Wywalczył dla siebie – nieznany innym ówczesnym humanistom - pewien margines niezależności. Gdy na przełomie lat 40. i 50. rozpętano w ZSRR histeryczną kampanię antykosmopolityczną (czytaj: antysemicką), to autor Napoleona swój pierwszy wykład jesienią 1951 r. zaczął od słów: „Nie jestem Francuzem, lecz Żydem i moje nazwisko wymawia się TÁrle”. 

Tarsis Walerij (1906-1983) – rosyjski prozaik (Opowieść o niebieskiej musze, Sala nr 7, Kombinat rozkoszy). Jako jeden z pierwszych, jeszcze przed Sołżenicynem, rozpoczął swoją prywatną wojnę z reżimem (za niezależność zapłacił kilkumiesięcznym pobytem w szpitalu psychiatrycznym). Po 1960 r. jego utwory ukazywały się wyłącznie w samizdacie i w wydawnictwach emigracyjnych. W 1963 r. wystąpił z partii i ze Związku Pisarzy Radzieckich, a kilka lat później (1966) - gdy przebywał za granicą – został pozbawiony obywatelstwa radzieckiego i rozpoczął życie emigranta (Niemcy Zachodnie, Szwajcaria). Zmarł w Bernie.

Taruskie Stronice / „Tarusskije stranicy” [u Herlinga-Grudzińskiego zniekształcony tytuł: „Tarruskije Stranicy”] – odwilżowy almanach wydany pod red. W. Koblikowa, N. Ottena, N. Panczenki, K. Paustowskiego i A. Sztejnberga (Kaługa 1961). Ukazały się w nim teksty m.in. Cwietajewej, Korżawina, Nadieżdy Mandelsztam (ukrytej pod pseudonimem), Okudżawy, Paustowskiego, Samojłowa, Słuckiego, Wigdorowej, Zabołockiego. Z zaplanowanych 75 000 egzemplarzy zdołano wydrukować jedynie 31 000, jako że popełniono niewybaczalny błąd sprzedając almanach w kuluarach XXII Zjazdu KPZR. Autorzy tego pomysłu najwyraźniej nie chcieli zauważyć, że odwilż dla aparatu partyjnego jest już démodé. Jak można było przewidzieć, delegaci na zjazd zaprotestowali przeciwko wydawaniu „takich” książek. Tak więc pozostałych 44 000 egzemplarzy nie wydrukowano, a te, które zdążyły dotrzeć do bibliotek wycofano.

Tichonow Nikołaj (1896-1979) – rosyjski poeta (Ballada o gwoździach, Kirow z nami). W latach 1944-1946 stał na czele Związku Pisarzy Radzieckich.

Tieleskop – pismo literacko-społeczne wydawane przez Nikołaja Nadieżdina w latach 1831-1836 (początkowo jako dwutygodnik, od 1834 r. - tygodnik). W „Tieleskopie” ukazywały się taksty m.in. Puszkina, Tiutczewa i Bielinskiego. Po opublikowaniu Listu filozoficznego (1836, nr 15) czasopismo zostało zamknięte.

Timofiejew Leonid (1904-1984) – literaturoznawca. Przez wiele lat ikona radzieckiej myśli teoretycznoliterackiej. Autor wielokrotnie wznawianej i wydawanej pod różnymi tytułami – (zawsze nieśmiały upgrade) Teorii literatury  (Tieorija litieratury, 1945).

Tiutczew Fiodor (1803-1873) – rosyjski dyplomata, publicysta (nacjonalista, panslawista, dla którego Polacy są „Judaszem Słowiańszczyzny”), cenzor (nie wyraził zgody na rosyjskie wydanie Manifestu komunistycznego) i, przede wszystkim, poeta. Najważniejsze miejsce w jego postromantycznym dorobku zajmuje liryka filozoficzna (np. Silentium!, 1830, publ. 1833) zainspirowana myślą Friedricha Schellinga. Wywarł wielki wpływ na poezję rosyjską przełomu XIX i XX stulecia. Jest autorem słów, które są najczęściej traktowane jako slogan reklamowy brandu zwanego „Rosją” i jako copywriter dorobiłby się na nim majątku: „Nie sposób pojąć jej rozumem” („Умом Россию не понять”, 1866). Warto przy tej okazji przytoczyć cały tekst: „Nie sposób pojąć jej rozumem, / Nie sposób zwykłą miarką mierzyć. / Ma w sobie tyle skrytej dumy, / Że w Rosję można tylko wierzyć.” (tłum. R. Łużny).

Tołstoj Aleksandra (1884-1979) – córka Sofii i Lwa. W czasie I wojny światowej była siostrą miłosierdzia na froncie (ranna, trzykrotnie odznaczona, dosłużyła się stopnia pułkownika). Po śmierci matki (1919) ich dom rodzinny władze zamieniły na „dom-muzeum”, którego pierwszym dyrektorem została Aleksandra. W 1920 r. została aresztowana, oskarżona „o udział w organizacji Centrum Taktycznego” i skazana na 3 lata pobytu w Nowospasskim Obozie Koncentracyjnym w Moskwie. W 1929 r. wyjechała z wykładami o ojcu do Japonii i do kraju już nie wróciła. Aleksandra zamieszkała w USA, gdzie założyła Fundację im. Lwa Tołstoja, niosącą pomoc imigrantom z Europy Wschodniej.   

Tołstoj Aleksiej Nikołajewicz (1882 - wg kalendarza juliańskiego, 1883 – według gregoriańskiego - 1945) – rosyjski prozaik (Kulawy książę, Droga przez mękę, Piotr Pierwszy), dramaturg (Piotr Pierwszy, Iwan Groźny) i poeta (Liryka). Współczesna pisarka rosyjska Tatiana Tołstoj jest jego wnuczką.

Tołstoj Lew (1828-1910) – rosyjski prozaik (Wojna i pokój, Anna Karenina, Zmartwychwstanie) i dramaturg (Żywy trup). W swojej prozie i publicystyce (ale też w życiu codziennym) idealizował chłopa rosyjskiego (np. Płaton Karatajew w Wojnie i pokoju).

Tołstoj Lew Lwowicz (1869-1945) – syn Sofii i Lwa. Pisarz i rzeźbiarz. Ożenił się z Dorą, córką „wziętego psychiatry szwedzkiego” Ernsta Westerlunda, z którą miał dziewięcioro dzieci (Lew-junior poszedł w ślady ojca). Po rewolucji Dora z potomstwem powróciła do Szwecji, a Lew Lwowicz ożenił się z Marianną Solską. Po jakimś czasie wyemigrował do Francji. Starość spędził w Szwecji. Prowadził bardzo burzliwe i pełne romansów życie. 

Tołstoj Siergiej (1863-1947) – syn Sofii i Lwa. Był podobno niezłym kompozytorem. Dwukrotnie żonaty. Mieszkał i zmarł w Rosji. 

Tomski Michaił (właściwie: Jefriemow, 1880-1936) – rosyjski związkowiec, bolszewik (członek Biura Politycznego KC WKP/b/ w latach 1923-1930). Na przełomie lat 1929-1930 polemizował (podobnie, jak Bucharin i Rykow) z koncepcjami Stalina dotyczącymi m.in. kolektywizacji rolnictwa. To było, jak się okazało, „prawicowe odchylenie”, a to oznaczało koniec jego kariery politycznej i odsunięcie na boczny tor (został przewodniczącym OGIZ-u / Zjednoczonego Wydawnictwa Państwowego). Pozostało oczekiwanie, które przerwał – w samą porę - samobójczym wystrzałem. W trakcie trwającego wówczas procesu Kamieniewa i Zinowiewa wysunięto oskarżenia pod adresem m.in. Bucharina, Rykowa i Tomskiego. 22 sierpnia 1936 r. na łamach „Prawdy” Wyszynski oznajmił, - że prokuratura już wszczęła postępowanie wyjaśniające. Jeszcze tego samego dnia Michaił Tomski napisał pożegnalny, do bólu naiwny list do Stalina („[…] to jest moja ostatnia prośba – nie wierz w bezczelne oszczerstwa Zinowiewa […], w żadnych spiskach przeciwko partii udziału nie brałem”) i sięgnął po pistolet. Zgodnie ze stalinowskim zwyczajem represje dotknęły całą jego rodzinę – żona zmarła na Syberii, dwaj starsi synowie zostali rozstrzelani, najmłoszy (ur. 1921) trafił do więzienia na 10 lat.

Trajnin Aron (1883-1957) – prawnik (karnista) radziecki (żaden tam rosyjski), doktor habilitowany, niezmienny przewodniczący założonego w 1946 r. Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawników-Demokratów. Na przypomnienie zasługuje kilka jego wiekopomnych prac: O klasowej świadomości prawnej, Obrona pokoju a kodeks karny. Cechowała go „bezgraniczna, bezinteresowna, pełna poświęcenia miłość do Ojczyzny i nauki”. 

Trawkin Zachar (1904-1973) – generał-major (odpowiednik generała dywizji). Jak twierdzi prawnuczka (Daria Trawkina, http://moypolk.ru/soldiers/travkin-zahar-georgievich), w 1956 roku generała usiłowano przenieść do armii stacjonującej na Węgrzech, ale on odmówił wykonania rozkazu i nie wyjechał. Za karę sześć lat później (!) niepokornego Zachara Gieorgijewicza zdymisjonowano. To mi wygląda na legendę rodzinną – nie sądzę, by jakakolwiek armia (a zwłaszcza Czerwona / Radziecka) tolerowała tak demonstracyjne nieposłuszeństwo. I jeszcze małe sprostowanie: Sołżenicyna aresztowano 9 lutego 1945 r.

Trilling Lionel (1905-1975) – amerykański krytyk literacki, powieściopisarz, wykładowca uniwersytecki (jego studentami byli m.in. Allen Ginsberg i Jack Kerouac). Należał do grupy intelektualistów skupionych wokół pisma „Partisan Review”.

Triolet Elsa (z domu Kagan, 1896-1970) – urodzona w Moskwie pisarka francuska (Roses à crédit, L'Âme, Le Rossignol se tait à l'aube), tłumaczka, młodsza siostra Lili Brik (1891-1978) - muzy Majakowskiego. W 1918 r. wyszła za mąż za oficera francuskiego André Trioleta (małżeństwo przetrwało do roku 1922) i wyjechała z nim na dwa lata na Tahiti (tak też nazwała swoją debiutancką powieść: Na Tahiti). Do Paryża Trioletowie przybyli w roku 1920 i wkrótce się rozstali. We Francji opublikowała ponad dwadzieścia tomów prozy (w latach 20. pisała po rosyjsku, później niemal wyłącznie po francusku). W 1944 r. otrzymała Nagrodę Goncourtów za Le premier accroc coûte 200 francs. Jej drugim mężem (1928-1970) był poeta Louis Aragon. W połowie XX wieku tworzyli jedną z najbardziej kultowych par kultury masowej. 

Trocki Lew (właśc. Bronstein, 1879-1940) – bolszewicki działacz partyjny i państwowy, publicysta i, jak dodawano w encyklopediach – „teoretyk i praktyk marksizmu” (Terroryzm i komunizm, Lekcje Października, Prawda o Rosji Sowieckiej, Historia rewolucji rosyjskiej, Zdradzona rewolucja, Moje życie). Jego przedrewolucyjna biografia przypomina sto innych: działalność konspiracyjna, pierwsze aresztowanie (1898), pierwsze małżeństwo zawarte w więzieniu z towarzyszką partyjną, pierwszy proces, pierwsze zesłanie (1900), pierwsza ucieczka z zesłania (1902, fałszywy paszport miał wypisany na nazwisko Trocki – i tak to się zaczęło), pierwsza zagranica (Londyn, Monachium), pierwszy Lenin (ten akurat w Londynie), zaangażowanie w spory frakcyjne (poparł mienszewików), powrót do kraju (1905), działalność konspiracyjna, drugie aresztowanie (1905), twierdza Pietropawłowska, drugi proces (1906), drugie zesłanie (1907, miało być „wieczne”), druga ucieczka – w drodze na „wieczne zesłanie” (1907, tak funkcjonujący carat nie zasługiwał na lepszy los), druga zagranica (Londyn, Wiedeń), pierwszy Stalin (ten akurat w Londynie), spory z Leninem o prawa do „Prawdy” (tym razem prawda leżała po stronie Lwa Dawidowicza). Prawdą też jest, że na przełomie pierwszego i drugiego dziesięciolecia ubiegłego wieku europejski socjalizm miał twarz charyzmatycznego Trockiego. Do Rosji powrócił po dziesięciu latach – już po rewolucji lutowej, by hipnotyzować tłumy (z dwumiesięczną przerwą na pobyt w więzieniu „Kriesty”) i zmobilizować swych towarzyszy do przejęcia władzy. Po październiku 1917 roku – przez pierwszych kilka lat - to on decydował o nowym obliczu Rosji (był komisarzem ludowym spraw zagranicznych, był komisarzem ludowym wojny i marynarki wojennej, ojcem Armii Czerwonej). Jednak wizjoner Trocki, zajęty rozpalaniem rewolucji światowej (stworzył i zaopatrzył w ideologię Komintern), przegrał kolejną walkę o rządy bolszewickich dusz z pragmatykiem – wcześniej z Leninem, teraz ze Stalinem. Upadek zaczął się w roku 1926, od pozbawienia członkostwa w Biurze Politycznym. Rok później wykluczono go z partii i zesłano do Ałma-Aty (1928), a następnie (1929) – deportowano do Turcji (później były Francja, Dania, Norwegia). Ostateczne i bezpieczne zarazem – jak się wydawało – schronienie znalazł w Meksyku (1936). Zamieszkał w domu Fridy Kahlo i Diego Rivery. W 1937 r. skazano go w ZSRR (zaocznie) na karę śmierci. Rozpoczęło się wielkie polowanie na zdrajcę ludu (Operacja „Kaczka”). Do pierwszego zamachu na życie Trockiego doszło w maju 1940 r. Do drugiego – w sierpniu (został uderzony czekanem w głowę przez Ramona Mercadera, zmarł następnego dnia). 

Tuchaczewski Michaił (1893-1937) – marszałek ZSRR. Zrobił błyskotliwą karierę w Armii Czerwonej. W 1937 r. został – wraz z kilkoma innymi dowódcami – aresztowany, oskarżony o zdradę i rozstrzelany. Czystki w wojsku trwały dwa lata, pochłonęły wiele ofiar i miały zapewne wpływ na losy kampanii niemiecko-radzieckiej. 

Turczyn Walentin (1931-2010) – rosyjski fizyk, matematyk, informatyk, dysydent, współpracował z Moskiewską Grupą Helsińską (grupą działającą na rzecz wykonania porozumień helsińskich z 1 sierpnia 1975 r.), przewodniczący sekcji moskiewskiej Amnesty International (1974), w 1977 r. został zmuszony do emigracji (miał to być Izrael, ale tam nie dotarł, z Wiednia poleciał do Stanów Zjednoczonych). Autor książki Inercja strachu. Socjalizm a totalitaryzm (Iniercyja stracha. Socjalizm i totalitarizm, izd. 2, Nju-Jork 1978; w samizdacie Inercja… była obecna już od roku 1968).

Turgieniew Iwan (1818-1883) – rosyjski prozaik (Zapiski myśliwego, Rudin, Szlacheckie gniazdo, W przededniu, Ojcowie i dzieci) i dramaturg (Gzie cienko, tam się rwie, Wieczór w Sorrento, Miesiąc na wsi).

Twardowski Aleksandr (1910-1971) – rosyjski poeta (Kraina Murawia, Wasyl Tiorkin, Tiorkin na tamtym świecie, Prawem pamięci). Redaktor naczelny miesięcznika „Nowyj mir” w latach 1950-1954 i 1958-1970. To on uzyskał błogosławieństwo Chruszczowa na wydrukowanie Jednego dnia Iwana Denisowicza Sołżenicyna (1962, nr 11).  

Tynianow Jurij (1894-1943) – rosyjski literaturoznawca (Dostojewski i Gogol / Достовеский и Гоголь, 1921; Zagadnienia języka wierszy / Проблема стихотворного языка, 1924; Archaiści i nowatorzy / Архаисты и новаторы, 1929) i prozaik (Kűchla / Кюхля, 1925; Śmierć Wazyr Muchtara / Смерть Вазир-Мухтара, 1927-1928). Wczesne publikacje teoretyczno- i historycznoliterackie sytuują go w kręgu rosyjskiej szkoły formalnej i OPOJAZ-u  (Piotr Bogatyriow, Boris Eichenbaum, Roman Jakobson, Wiktor Szkłowski, Boris Tomaszewski, Wiktor Żyrmunski). Po nasileniu się ataków ideologicznych na tę metodologię badań literackich, Tynianow zaczyna się realizować jako prozaik i coraz ważniejszą rolę w jego dorobku zajmują powieści i opowiadania o tematyce historycznej. Zapisał jeden z ważniejszych rozdziałów (obok chociażby Umberto Eco) w dziejach dwudziestowiecznej tzw. prozy profesorskiej. Za sprawą tłumacza (Czesława Jatrzębca-Kozłwoskiego) jedno ze zdań z nieukończonej powieści Puszkin (Пушкин, 1935-1943) głęboko wryło się w moją pamięć: „Potem podreptał do bocznych drzwi, uchylił ich i rzekł czule […]”.

Ulam Adam (1922-2000) – amerykański historyk i sowietolog (Stalin: the Man and his Era, 1973; Ideologies and Illusions: Revolutionary Thought from Herzen to Solzhenitsyn, 1976; powieść The Kirov Affair, 1988 – polski przekład: Sprawa Kirowa, 1991) urodzony w żydowskiej rodzinie we Lwowie, wyjechał na studia do USA na kilkanaście dni przed rozpoczęciem II wojny światowej, studiował i wykładał na Uniwersytecie Harvarda.

Ułanowa Galina (1910-1998) – rosyjska tancerka (primabalerina Teatru Wielkiego w Moskwie). Karierę zaczynała w  Państwowym Akademickim Teatrze Opery i Baletu w Leningradzie (od 1935 r.: im. S. Kirowa; obecnie, jak i przed rewolucją: Teatr Maryjski). Do historii baletu przeszły jej role Odetty-Odylii, Giselle, Julii.

Uricki Moisiej (1873-1918) – prawnik, działacz bolszewicki, przewodniczący Czeka w Piotrogrodzie. Zastrzelony przez Leonida Kannegisera (1896-1918, poeta, bliski przyjaciel Siergieja Jesienina, rozstrzelany przez bolszewików).

 W 1934 r., po pierwszym aresztowaniu Mandelsztama, Stalin zatelefonował do Pasternaka. Pragnął usłyszeć jego opinię o uwięzionym poecie. Rozmowa przebiegała podobno tak: „Ale jest on mistrzem, mistrzem?”, „To nie ma znaczenia… Dlaczego my wciąż rozmawiamy o Mandelsztamie i Mandelsztamie, a ja tak od dawna chciałem z wami porozmawiać”, „O czym?”, „O życiu i śmierci”, „A ja mogę powiedzieć, że jesteście bardzo złym towarzyszem, towarzyszu Pasternak”.    

W latach 1924-1952 organem „teoretycznym i politycznym” KC WKP/b/ był „Bolszewik”. W 1952 r. - po XIX zjeździe partii, kiedy jej nazwę zmieniono na KPZR – pismo zaczęło się ukazywać pod nowym tytułem: „Kommunist”. Kolejne numery ukazywały się co 20 dni, ostatni - w 1991 r.

 W tym przypadku wybór tego właściwego „sekretarza” jest bardzo kłopotliwy. Prawdopodobnie był to Michajłow Aleksandr Aleksiejewicz (1922-2003) – krytyk literacki, działacz partyjny, wykładowca moskiewskiego Instytutu Literackiego i – co najstotniejsze – „sekretarz zarządu moskiewskiego oddziału Związku Pisarzy” oraz sekretarz zarządu Związku Pisarzy RSFRR. Później aktywnie uczestniczył w nagonce na Aleksandra Sołżenicyna i poparł oczywiście jego wygnanie z kraju.  

W. M. Woronin – musi pozostać „W. M. Woroninem z Arzamasu”. Jego nazwisko nie pojawia się w bardzo szczegółowym opracowaniu Aktywność dysydencka. Personalia (http://www.memo.ru/history/diss/perecen/diss_07.htm, data dostępu: 17 stycznia 2016 r.). Nie można wykluczyć, że autor cytowanego listu posłużył się pseudonimem. Wszystkie moje wątpliwości rozwialiby z całą pewością towarzysze z KGB i ich archiwum.

W. Wołodarski (właściwie: Moisiej Goldstein, 1891-1918) – działacz bolszewicki, komisarz ludowy prasy, propagandy i agitacji w Związku Komun Północnej Obłasti (Sojuz kommun Siewiernoj obłasti). Specjalizował się w zwalczaniu prasy opozycyjnej i sprawnym przeprowadzaniu wyborów. Zastrzelony przez eserowca Nikitę Siergiejewa. Miał jeszcze przed sobą dwadzieścia lat życia – zostałby stracony dopiero w roku 1938, za bardzo niebezpieczne związki z Trockim i Bucharinem. Lata 1913-1916 spędził z nimi w USA, gdzie wspólnie wydawali gazetę „Nowyj Mir”.

Wachtin Boris Borisowicz (1930-1981) – rosyjski pisarz i filozof, sinolog. Syn rozstrzelanego w czasie Wielkiego Terroru Borisa Wasiliewicza Wachtina (1907-1938) i znanej pisarki Wiery Panowej (1905-1973). Realizował jednocześnie kilka scenariuszy życiowych: w pierwszym był powszechnie szanowanym uczonym badającym literaturę starochińską i koreańską, członkiem Związku Pisarzy Radzieckich (funkcjonował w obiegu oficjalnym jako autor trzech opowiadań i tłumacz poezji chińskiej); w drugim – realizował projekty artystyczne nieśmiało (jak Haszkowa partia – „w granicach prawa”) kontestujące kanony sztuki socrealistycznej (grupa literacka „Gorożanie”); w trzecim był autorem obecnym w samizdacie (np. opowieść satyryczna Kożuch / Dublonka, 1978) i tamizdacie, gotowym do poświęceń sympatykiem ruchu dysydenckiego, człowiekiem bardzo nieradzieckim. W zamian zamknięto przed nim drogę do zrobienia kariery naukowej – nie dopuszczono do obrony pracy habilitacyjnej.

Wachtin Jurij Borisowicz (1932-2006) – uczony rosyjski (genetyk, profesor, członek Rosyjskiej Akademii Nauk Przyrodniczych). W 1968 roku był jednym z sygnatariuszy listu otwartego w obronie Siniawskiego i Daniela.

Wagin Jewgienij (1938-2009) – dysydent rosyjski. Jeden z założycieli Ogónorosyjskiego Socjalistyczno-Chrześcijańskiego Związku Wyzwolenia Narodu (Wsierossijskij Socjał-Christianskij Sojuz Oswobożdienija Naroda). W 1967 r. został aresztowany i za „zdradę ojczyzny” przesiedział 8 lat w łagrach Mordowii. Od 1976 r. przebywał na emigracji we Włoszech (był współpracownikiem Radia Watykan). Na jego nagrobku (rzymski cmentarz protestancki, zwany też angielskim lub niekatolickim, w dzielnicy Testaccio) możemy przeczytać: „INTELLETTUALE RUSSO / CREDENTE ORTODOSSO / ESULE PER LA LIBERTA / РУССКИЙ ИНТЕЛЛИГЕНТ / ПРАВОСЛАВНЫЙ ВЕРУЮЩИЙ / ИЗГНАННЫЙ ЗА СВОБОДУ”.

Walicki Andrzej (1930-2020) - historyk idei. Autor licznych prac poświęconych rosyjskiej myśli społecznej: Osobowość a historia. Studia z dziejów literatury i myśli rosyjskiej (1959), W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa (1964), Rosyjska filozofia i myśl społeczna. Od Oświecenia do marksizmu (1973), Polska, Rosja, marksizm. Studia z dziejów marksizmu i jego recepcji (1983), Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu (1995), Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii (1996), Rosja, katolicyzm i sprawa polska(2002), O inteligencji, liberalizmach i o Rosji (2007).

Wasiljew Arkadij (1907-1972) – pisarz rosyjski (trylogia Jest taka partia) o czekistowskiej przeszłości. Dziś bardziej znany jako ojciec. Ojciec najpopularniejszej i najpłodniejszej dziś w Rosji autorki powieści kryminalnych – Darii Doncowej.

Wawiłow Nikołaj (1887-1943) – rosyjski biolog, genetyk. Jeden z najwybitniejszych uczonych rosyjskich XX wieku, wieloletni (1930-1940) dyrektor Instytutu Genetyki AN ZSRR. Na początku lat 30. – jak większość Rosjan – był zafascynowany publikacjami Trofima Łysenki. W połowie  lat 30. rozpoczęła się w Związku Radzieckim – przy aktywnym udziale chwalonego do niedawna  przez Wawiłowa Łysenki - kampania skierowana przeciwko genetyce. Od 1934 r. Wawiłow miał zakaz wyjazdów za granicę, a jesienią 1940 r. został aresztowany i skazany początkowo na karę śmierci (9 VII 1941 r.). W  1942 r. wyrok zamieniono na 20 lat łagrów. Zmarł w szpitalu więziennym w Saratowie. 

Weidle Władimir (1895-1979) – rosyjski filozof, estetyk, literaturoznawca, kulturolog (m.in. Umieranie sztuki / Умирание искусства, 1937; O poetach  i poezji / О  поэтах и поэзии, 1973). Zafascynowany Błokiem, próbował też swoich sił jako poeta. W 1924 r. wyemigrował do Francji (zmarł w Paryżu). Wykładał w Institut de théologie orthodoxe Saint-Serge (Свято-Сергиевский православный богослоовский институт - uczelnia założona w 1925 r. przez ojca Siergija, czyli znanego myśliciela i teologa Siergieja Bułgakowa), współpracował z radiem „Swoboda”.

Weintraub Wiktor (1908-1988) – emigracyjny historyk literatury polskiej (opublikował prace o twórczości m.in. Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza). 

Weissberg-Cybulski Aleksander (1901-1964) – fizyk (tu prawie wszyscy autorzy haseł w Wikipedii są konsekwentni: „ein polnisch-österreichischer Physiker”, „a Polish-Austrian physicist”, „un físico polaco-austriaco”, „польсько-австрійський фізик”), biznesmen, autor Wielkiej czystki (1951). Miał pięć lat, gdy jego rodzina przeniosła się z Krakowa do Wiednia. Tam ukończył studia i wstąpił do Komunistycznej Partii Austrii (1927). W 1931 roku podjął pracę w Ukraińskim Instytucie Fizyki Technicznej w Charkowie. 1 X 1937 r. został aresztowany przez NKWD i trzy lata spędził w więzieniach radzieckich (m.in. Butyrki). W 1940 roku wraz z grupą innych obywateli Rzeszy został przekazany stronie niemieckiej. Po pewnym czasie (Pawiak, Zamek w Lublinie) otrzymał nakaz zamieszkania w Krakowie. W następnych miesiącach przebywał w gettach (Kraków, Bochnia, Tarnów), ukrywał się w Warszawie (m.in. w mieszkaniu Zofii Cybulskiej, swojej przyszłej żony), został aresztowany przez gestapo i trafił do obozu pracy (z którego uciekł), uczestniczył w powstaniu warszawskim (ale po kapitulacji dzięki pomocy żołnierza niemieckiego nie trafił do obozu przejściowego w Pruszkowie). Wspomniała o nim w swojej relacji Ewa Kirszenstein-Skrzypczak: „Wśród lokatorów w wynajmowanym przez babcię mieszkaniu był - bardzo osobliwa postać - Aleksander Weissberg-Cybulski. Żyd, kiedyś kochający komunizm i potem bardzo do komunizmu rozczarowany - po pobycie w Charkowie i uwięzieniu. Długimi kolejami trafił [na Smolną i tam się] ukrywał. Bardzo semickie rysy, znakomita znajomość niemieckiego - bo to Austriak - z pięknym akcentem. […]. Okazuje się, że kiedy nas wyganiali, on podszedł do jednego z tych Niemców z wystawionymi karabinami i powiedział swoją wspaniała niemczyzną: «Ale co JA mam w tej sytuacji zrobić?» [A] Niemiec mówi: «Proszę iść w stronę Nowego Światu, bo tam są nasi». I pan Aleks podreptał - razem ze swoją, zresztą polską, żoną - dwa domy dalej i przez bramę przechodnią przedostał się na Powiśle” (http://www.banwar1944.eu/?ns_id=337). W 1948 roku Weissberg-Cybulski opuścił Polskę i po kilkunastomiesięcznym pobycie w Szwecji trafił do Paryża. Poznał wówczas Jerzego Giedroycia (i wielu współpracowników „Kultury”), zaprzyjaźnił się z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim. W 1951 roku opublikował autobiografię Wielka czystka (pierwodruk w języku angielskim: Conspiracy of Silence), w której zawarł analizę mechanizmów funkcjonowania terroru stalinowskiego. Na marginesie warto dodać, że jego pierwsza żona (Ewa Stricher, później znana jako Eva Zeisel, 1906-2011) wyjechała wraz z nim do ZSRR i tam zajęła się projektowaniem ceramiki. W 1935 r. została aresztowana i „[…]oskarżona o przygotowanie zamachu na Stalina oraz o szyfrowanie w projektowanych wzorach na porcelanie «elementów symboliki syjonistycznej i faszystowskiej». Więziona przez półtora roku, została w 1937 r. wydalona do Austrii, skąd uciekła przed nazistami do USA” (http://www.kulturaparyska.com/pl/ludzie/typ/pisarze/aleksander-weissberg-cybulski).

Werth Alexander (1901-1969) – urodzony w Petersburgu brytyjski historyk, dziennikarz i korepondent wojny. Ojczyznę opuścił po przewrocie bolszewickim. Lata 1941-1946 spędził w ZSRR jako korespondent BBC (pisał o tym w książce Russia At War. 1941-1945, 1964). Bardzo mocno przeżył wkroczenie wojsk Układu Warszawskiego do Czechosłowacji i kilka miesięcy później popełnił samobójstwo. Jego syn Nicolas Werth (ur. 1950) jest cenionym historykiem francuskim, autorem lub współautorem prac poświęconych dwudziestowiecznej Rosji (np. S. Courtois, N. Werth, J.-L. Margolin, A. Paczkowski, K. Bartosek, Le Livre noir du communisme: Crimes, terreur, répression, 1997; wyd. polskie: Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, 1999).

Wiengierow Siemion (1855-1920) – rosyjski bibliograf, historyk literatury i krytyk literacki (Główne cechy historii najnowszej literatury rosyjskiej / Основные черты истории новейшей русской литературы, 1897; Literatura rosyjska XX w. (1890-1910) / Русская литература ХХ в. (1890–1910), t. I-III, 1914-1918). Wykładowca Uniwersytetu Petersburskiego.

Wiestnik – W Paryżu emigranci rosyjscy rzeczywiście wydawali niewiele znaczące pismo noszące tytuł „Wiestnik”, ale ostatni numer ukazał się prawdopodobnie w 1972 r. Przypuszczam, że Herling-Grudziński miał na myśli „religijno-filozoficzno-literacki” „Wiestnik Russkogo Christianskogo Dwiżenija” założony w roku 1925 i ukazujący się – z kilkuletnimi przerwami i z parokrotną zmianą siedziby redakcji – do dziś. Na jego stronach pojawiały się teksty m.in. Bierdiajewa, Siergieja Bułgakowa, Franka, Szestowa. Od 1970 r. redaktorem naczelnym pozostaje niezmiennie Nikita Struve.

Wigdorowa Frida (1915-1965) – rosyjska dziennikarka i prozaiczka (Droga w życie, To jest mój dom, Czernigowka, Szczęście rodzinne). Była znana z niezależnych poglądów i stawania w obronie represjonowanych. Miejsce w dziejach współczesnej literatury rosyjskiej zapewniła sobie sporządzając relację z procesu Brodskiego. Aleksandr Galicz poświęcił jej piosenkę Odchodzą przyjaciele. 

Wilson Edmund (1985-1972) – amerykański pisarz (tom nowel Memoirs of Hecate County, 1946), literaturoznawca (studia o symbolizmie: Axel's Castle: A Study in the Imaginative Literature of 1870-1930, 1931), krytyk literacki, publicysta (dzieje socjalizmu od jego narodzin do przewrotu październikowego w Rosji: To the Finland Station, 1940). Czyli po prostu the Man of Letters. W latach trzydziestych  - jak wielu innych zachodnich intelektualistów, tych „pożytecznych idiotów” – był zafascynowany bolszewizmem  i w roku 1935 odwiedził ZSRR (wtedy właśnie poznał ks. Mirskiego). Ważny rozdział w życiu Wilsona zapisał Vladimir Nabokov, któremu znacząco pomógł w stawianiu pierwszych kroków na ziemi amerykańskiej, z którym się zaprzyjaźnił, którego wysoko cenił (wspólnie przetłumaczyli kilka utworów Aleksandra Puszkina) i z którym ich drogi się rozeszły po ukazaniu się Dworca Fińskiego. Podzielił ich Lenin – idealizowany przez Amerykanina i znienawidzony przez Rosjanina. A później okazało się, że ich poglądy estetyczne dzielą lata świetlne – i to była kolejna rysa na ich coraz bardziej szorstkiej przyjaźni. Czary goryczy dopełniło uznanie Lolity za najsłabszą powieść w dorobku tego pana, który jeszcze wczoraj był „drogim Volodyą”. Tego egocentryk z Petersburga nigdy nie wybaczył temu panu, którego jeszcze być może wczoraj nazywał Królikiem (pieszczotliwe „Bunny” mamusi, było przez lata przekleństwem Edmunda). Tak naprawdę, guru krytyki amerykańskiej był jak zwykły śmiertelnik zazdrosny o sukcesy swego (niegdysiejszego) protegowanego. Ta małostkowość towarzyszyła Wilsonowi także wtedy, gdy pisał druzgocącą recenzję angielskiego przekładu Eugeniusza Oniegina Puszkina.  Tłumaczem  i komentatorem  tekstu był oczywiście Nabokov.

Winogradow Igor (1930-2015) – rosyjski literaturoznawca i krytyk literacki (pisał m.in. o twórczości Bułhakowa). W 1992 r. przejął po Maksimowie redagowanie pisma „Kontinient”.

Winokurow Jewgienij (1925-1993) – rosyjski poeta (Rytm, Metafory).

Wisnyk – właściwie: „Ukrainskyj Wisnyk” („Український вісник”). Pismo ukazujące się poza zasięgiem cenzury we Lwowie w latach 1970-1972 i 1987-1989. Jego wydawcą i redaktorem był znany opozycjonista Wiaczesław Czornowił (1937-1999). Na łamach „Ukraińskiego Wisnyka” ukazywały się teksty m.in. Iwana Dziuby, Iwana Hela, Ihora Kałyncia, Swiatosława Karawanskiego, Wałentyna Moroza, Olesia Serhijenki, Iwana Sokulskiego, Iryny Stasiw-Kałynec’, Wasyla Stusa, Wasyla Symonenki, Jewhena Swerstiuka, Iwana Switłycznego.

Wiszniewski Wsiewołod (1900-1951) – dramaturg rosyjski. Był jednym z animatorów masowego teatru agitacyjnego (debiutanckie ośmiogodzinne widowisko Sąd nad buntownikami kronsztadzkimi, 1921). Słuszna ideologicznie Pierwsza Konna (1929) polemizowała z niesłuszną ideologicznie Armią Konną Babla. Tragedia optymistyczna (1932) – to tragedia antyczna rozgrywająca się w kostiumach popaździernikowej wojny domowej; zderzenie żywiołu, anarchii z porządkiem, racjonalizmem, Prowodyra z towarzyszką Komisarz; w socrealistycznej rzeczywistości jednak nawet tragedia musiała być optymistyczna. Niezapomniany rok 1919 – dramat wystawiony w niezapomnianym roku 1949, roku niezapomnianych siedemdziesiątych urodzin Stalina. Odegrał paskudną rolę w nagonkach na Bułhakowa, Babla i Zoszczenkę.

Władimow Gieorgij (właśc. Wołosiewicz, 1931-2003) - rosyjski prozaik, dysydent. Dwie pierwsze powieści – Katastrofa (Bolszaja ruda, 1961) i Trzy minuty milczenia (Tri minuty mołczanija, 1969) – pojawiły się w oficjalnym obiegu i były swoistymi wariacjami na temat powieści produkcyjnej. W sposób istotny na losach Władimowa zaważyło ukazanie się w tamizdacie Wiernego Rusłana. Historii psa obozowego (Wiernyj Rusłan. Istorija karaulnoj sobaki, publ. 1975). Na znak protestu przeciwko wszczętej nagonce pisarz wystąpił ze Związku Pisarzy Radzieckich (1977) i podjął współpracę z Amnesty International. W roku 1983, gdy przebywał w Niemczech Zachodnich, został pozbawiony obywatelstwa radzieckiego. W latach 1984-1986 redagował kwartalnik „Grani”. Z dorobku emigracyjnego Władimowa na przypomnienie zasługuje powieść Generał i jego armia (Gienierał i jego armija, 1994), za którą otrzymał Nagrodę Bookera.

Wojnowicz Władimir (1932-2018) – rosyjski prozaik, dramaturg, czasami też poeta i malarz. Już jako trzydziestolatek – podobnie jak kilku innych pisarzy jego generacji (zwanych później „pokoleniem lat sześćdziesiatych”, szestidiesiatniki) – cieszył się znaczną popularnością (Tu mieszkamy / My zdies’ żywiom 1961, Chcę być uczciwy / Choczu byt’ czestnym 1963) i do Związku Pisarzy Radzieckich przyjęto go z otwartymi ramionami (1962). Tak więc przyszłość rysowała się różowo (przetykana dla porządku czerwienią flag) i oczywiście miała być świetlana. Jednak już w latach 60. pojawiły się pierwsze rysy na nieskazitelnie słusznej biografii – Wojnowicza (ale też Aksionowa, Gładilina, Władimowa) dotknął kryzys wiary. Jeszcze zbiera materiały do powieści biograficznej o narodniczce Wierze Figner (Miara zaufania / Stiepien’ dowierija, Politizdat, Moskwa 1972, w ramach serii „Płomienni Rewolucjoniści”), ale w tym samym czasie w drugim obiegu krąży jego opowieść o radzieckim Szwejku: Życie i niezwykłe przygody żolnierza Iwana Czonkina (Żyzn’ i nieobyczajnyje prikluczenija sołdata Iwana Czonkina; publ. cz. 1 we Frankfurcie nad Menem, w czasopiśmie emigracyjnym „Grani” 1969, nr 72; publ. całości w Paryżu, YMCA-Press 1975). Czonkin… to był ten krok najważniejszy, po nim były następne i tak doszło do narodzin jeszcze jednego schizmatyka w literaturze rosyjskiej. Pointa pierwsza była oczywista - wykluczenie ze Związku Pisarzy (1974). Pointa druga raczej też – emigracja (1980). W Monachium i jego okolicach spędził kilkanaście lat (w CV mógł dopisać współpracę z Radiem Swoboda). Tam powstała bodaj najlepsza powieść satyryczna Wojnowicza – antutopia Moskwa 2042 („Ardis”, Ann Arbor 1986), w której z właściwym sobie zjadliwym poczuciem humoru potraktował (moim zdaniem, słusznie) „rosyjskiego mesjasza” Sima Karnawałowa, czyli Aleksandra Sołżenicyna. Na początku lat 90. zaczął coraz częściej przyjeżdżać do Rosji, aż wreszcie zamieszkał na dobre gdzieś pod Moskwą. Dobrą formę zawdzięcza niesłabnącym od lat uczuciom – kocha malarstwo prymitywne i nienawidzi prezydenta Putina (któremu w opinii pisarza „coś odbija” / „jediet krysza”).

Wolski Nikołaj (pseudonim: N. Walentinow, 1879-1964) – rosyjski publicysta, ekonomista, więzień caratu (za przynależność do Socjaldemokratycznej Partii Robotników Rosji). Po rozłamie w SDPRR opowiedział się po stronie mieńszewików. W bolszewickiej Rosji przeżył bezboleśnie ponad dziesięć lat. Może dlatego, że prowadził żywot ekonomisty (krytykował komunizm wojenny, głosił pochwałę NEP-u), a nie polityka. No i były to jeszcze lata 20. W 1928 r. Wolski rozpoczął pracę w przedstawicielstwie handlowym ZSRR w Paryżu. Dwa lata później wybrał status emigranta. W 1956 r. ukazała się jego książka NEP i kryzys partii po smierci Lenina (NEP i krizis partii posle smierti Lenina, w Rosji wydano ją w 1991 r.).

Wołkonski Andriej (1933-2008) – rosyjski kompozytor, klawesynista, organista. Urodził się w Genewie w rodzinie emigrantów. Jego ojciec książę Michaił Wołkonski był śpiewakiem operowym (występował na scenie oczywiście pod pseudonimem). W 1947 r. rodzina wróciła do kraju. W 1965 r. Andriej Wołkonski założył zespół „Madrigał” wykonujący muzykę dawną. Siedem lat później po raz kolejny zmienił miejsce zamieszkania. Wybrał Francję. Syn Andrieja, Peeter Volkonski, jest znanym estońskim reżyserem, aktorem, muzykiem rockowym.

Woprosy litieratury – miesięcznik założony w 1957 r., publikuje teksty teoretyczno- (rzadko), krytyczno- i historycznoliterackie, wersja elektroniczna: http://magazines.russ.ru/voplit/.

Woronin Siergiej (1913-2002) – prozaik radziecki (Dwa życia / Dwie żyzni, 1961), redaktor naczelny „Newy” w latach 1957-1964.

Woroszylski Wiktor (1927-1996) – poeta (Lustro. Dziennik internowania. Tutaj, Ostatni raz. Wiersze 1987-1994), prozaik (Okrutna gwiazda), eseista (Pozwólcie nam się cieszyć, W dżungli wolności), rusycysta (Kto zabił Puszkina, Sny pod śniegiem. Opowieść o życiu Sałtykowa-Szczedrina, Życie Majakowskiego, Życie Sergiusza Jesienina – współautorka: Elwira Watała), tłumacz (Moi Moskale). 

Woroszyłow Klimient (1881-1969) – autor dwóch nienapisanych książek (O wyższości kawalerii nad wojskami pancernymi, Szkoła przetrwania (Poradnik dla wysokich funkcjonariuszy partyjnych i państwowych w krajach totalitarnych)) i dwóch opublikowanych artykułów ku czci (z okazji 50-lecia Ukochanego Przywódcy Stalin i Armia Czerwona / Stalin i Krasnaja armija, 1929 i na okoliczność 60-lecia Jeszcze Bardziej Ukochanego Przywódcy Stalin i tworzenie Armii Czerwonej / Stalin i stroitielstwo Krasnoj armii, 1939; tekst z roku 1929 ukazał się powtórnie, tym razem w formie broszury, dziesięć lat później). Biografia Woroszyłowa to gotowy scenariusz dla filmu, którego tytuł jest oczywisty: Soviet Dream. W 1903 roku został członkiem Rosyjskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (jej frakcji bolszewickiej), był więziony i zesłany, w 1908 roku podjął współpracę ze Stalinem, uniknął poboru do armii w czasie I wojny światowej, po rewolucji lutowej (1917) znacząco awansował w hierarchii partyjnej (został komisarzem Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego w Piotrogrodzie), współtworzył z Dzierżyńskim Czeka, w latach wojny domowej został rzucony na odcinek wojskowości (m.in. do Armii Konnej dowodzonej przez Budionnego) i świetnie się tam odnalazł (po oddaniu Charkowa Denikinowi postawiono go przed sądem, ale został uniewinniony „ze względu na kompletną jego niekompetencję w sprawach wojskowych”, uzasadnienie wyroku cyt. za Józefem Smagą), jego zasługi zostały dostrzeżone i w 1925 roku został ministrem obrony (gwoli historycznej ścisłości semantycznej: w latach 1925-1934 był komisarzem ludowym do spraw wojskowych i morskich, a od roku 1934 do 1940 – komisarzem ludowym obrony), w 1935 roku został mianowany marszałkiem, po kompromitacji Armii Czerwonej w czasie Wojny Zimowej (z Finlandią na przełomie lat 1939-1940) został odwołany ze stanowiska ministra, w czasie II wojny światowej dowodził Frontem Północno-Zachodnim (po dopuszczeniu do oblężenia Leningradu został zastąpiony przez Żukowa), w latach 1953-1960 był przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, czyli formalnie głową państwa (w 1957 r. zasłynął z wysłania depeszy gratulacyjnej przeznaczonej dla Elżbiety II do królowej Belgii). Jak skrupulatnie policzyli biografowie, Woroszyłow był członkiem najwyższych władz partyjnych nieprzerwanie przez 35 lat (i jest pod tym względem rekordzistą). W czasie represji stalinowskich zrobił wszystko, żeby znaleźć się wśród katów, a nie ofiar – swoim podpisem usankcjonował rozstrzelanie 18000 „wrogów ludu” (m.in. 26 dowódców Armii Czerwonej: „Do tow. Jeżowa. Weźcie wszystkich łajdaków. 28 V 1937 roku. K. Woroszyłow”) oraz prawie 22000 obywateli Polski (znalazł się w gronie siedmiu osób odpowiedzialnych za zbrodnię katyńską). Z całą więc pewnością zasłużył na tytuł Bohatera Związku Radzieckiego (dwukrotnie), Bohatera Pracy Socjalistycznej i szacunek prostych, dobrych do bólu ludzi radzieckich (w latach 30. był niekwestionowanym bohaterem kultury masowej).

Woroszyłowa Jekatierina (1887-1959) – krawcowa, działaczka bolszewicka, żona Klimienta Woroszyłowa. Gitla (później: Golda) Gorbman pochodziła z rodziny żydowskiej, ale w 1913 r. ochrzciła się i została Jekatieriną. Po raz pierwszy trafiła na zesłanie w wieku 17 lat (1904 r.). Poznała wtedy Awla Jenukidzego z wszystkimi tego konsekwencjami - zakochała się, zaszła w ciążę, na wieść o tym została porzucona, źle wykonana aborcja spowodowała niepłodność. Pięć lat później poznała innego zesłańca, Woroszyłowa, z wszystkimi tego konsekwencjami – zakochała się, wyszła za niego za mąż, adoptowali kilkoro dzieci, żyli długo i szczęśliwie.

Wozniesienski Andriej (1933-2010) – rosyjski poeta (Parabola / Парабола, 1960; Longjumeau / Лонжюмо, 1963; Oza  / Оза, 1964) i prozaik (powieść autobiograficzna О, 1982). Zawsze z dumą podkreślał, że mając zaledwie 14 lat wysłał do oceny swoje wiersze Pasternakowi. To Wozniesienski – niezasłużenie zresztą - stał się głównym celem ataków Chruszczowa na Kremlu (7 marca 1963 r.). W swoim czasie był (obok Jewtuszenki) najbardziej znanym poetą rosyjskim na Zachodzie. W gronie swoich znajomych wymieniał Pabla Picassa, Roberta Kennedy’ego, Allena Ginsberga, Arthura Millera i Marilyn Monroe.

Wrangel Piotr (1878-1928) – generał. W wojnie domowej walczył z bolszewikami na południu Rosji. Przez pewien czas był głównodowodzącym białej Armii Ochotniczej. W końcu 1919 r. – w wyniku konfliktu z gen. Antonem Denikenem (poróżniły ich zarówno sprawy stricte wojskowe, jak i wizja pobolszewickiej Rosji) – został zdymisjonowany i na początku 1920 r. odpłynął do Konstantynopolu. Gdy kilka tygodni później Denikin zrezygnował ze stanowiska głównodowodzącego, to wezwano na pomoc „czarnego barona”. Dzięki niemu biali jeszcze przez ponad pół roku toczyli zacięte walki. Po przegranej został – wraz ze swymi żołnierzami i ludnością cywilną (ok. 100 000 osób) – ewakuowany z Krymu do Konstantynopola. Zmarł w Brukseli.

Wszechrosyjski Związek Pisarzy (Wsierossijskij sojuz pisatielej) działał w latach 1920-1932. Był organizacją, szczególnie na początku swojej działalności, broniącą autonomii sztuki. „[…] Żadnych komunistów – pisał z dumą Boris Zajcew (na emigracji od 1922 r.) – do Związku nie przyjmowaliśmy. Ani jednego komunisty u nas nie było”.

Wyspa Sachalin - Anton Czechow wyruszył na położony na Oceanie Spokojnym Sachalin wiosną 1890 roku. Po trwającej 82 dni podróży pisarz dotarł na otoczoną złą sławą wyspę. Do Moskwy powrócił pod koniec roku i rozpoczął pisanie Wyspy Sachalin. Po pięciu latach katorżniczej pracy powstał wstrząsający zapis życia autochtonów i skazańców „na nieludzkiej ziemi” (w wydaniu carskim).

Wyszynski Andriej (1883-1954) – rosyjski prawnik, radziecki prokurator i dyplomata, autor fundamentalnych prac Sądownictwo ZSRR i Teoria dowodzenia sądowego w prawie radzieckim. Zaczął fatalnie: na początku stulecia wybrał mienszewicką frakcję w partii, ukończył prawo w carskiej Rosji i to właśnie on – jak pisze Józef Smaga - w 1917 r. (po rewolucji lutowej) wydał nakaz aresztowania Lenina jako „szpiega niemieckiego”. A mimo to zrobił oszałamiającą karierę w stalinowskiej Rosji, przeżył o ponad półtora roku swego pana i zmarł (prawdopodobnie) - szczęściarz - na atak serca. W swoim radzieckim życiu był rektorem Uniwersytetu Moskiewskiego, pracował w ludowym komisariacie oświaty, ale zasłynął w czasach Wielkiego Terroru (lata 30.) jako prokurator w głośnych procesach moskiewskich (fragmenty jego wystąpień: http://www.youtube.com/watch?v=MmdRogY_s70), w których na ławie oskarżonych zasiedli m.in. Bucharin, Radek, Rykow, Tuchaczewski i Zinowjew. W latach 40. i 50. był wiceministrem, a następnie ministrem spraw zagranicznych. Reprezentował Związek Radziecki na procesie norymberskim. Rosyjskie źródła, jak zauważyłem, z lubością wskazują na jego polskie pochodzenie.

Wyszynski: Uwaga, towarzysze sędziowie. Zdrajca i judasz Jagoda żałuje. Czego żałujecie, szpiegu i zbrodniarzu, Jagodo?

XX wiek – „społeczno-polityczny i literacki almanach” redagowany przez Roja Miedwiediewa. Ukazały się jedynie dwa numery: 1. samizdat 1975 (Londyn 1976), 2. samizdat 1976  (Londyn 1977). Zagraniczny nakład „XX wieku” wynosił 1 000 egzemplarzy. Spośród autorów na przypomnienie zasługuje Lew Kopielew.

Zabołocki Nikołaj (1903-1958) – poeta rosyjski (Kolumny / Столбцы, 1929; Triumf rolnictwa / Торжество земледелия, 1933). Przez pewien czas zbliżony do awangardowej grupy literackiej OBERIU. Represjonowany w latach 1938-1946 (więzienie, szpital psychiatryczny, łagry, zesłanie).

Zamiatin Jewgienij (1884-1937) – rosyjski prozaik (Wyspiarze / Островитяне, 1917; Pieczara / Пещера, 1921) i dramaturg (Ognie św. Dominika / Огни св. Доминика, 1921). Jeden z pionierów antyutopii  dwudziestowiecznej (My / Мы, 1920). W czasie rewolucji 1905 r. współpracował z bolszewikami, co zakończyło się aresztowaniem i krótkotrwałym zesłaniem. Z podobnym entuzjazmem zareagował na przewrót październikowy, ale nadzieje związane z nowym porządkiem społecznym bardzo szybko się rozwiały. Coraz mniej było argumentów usprawiedliwiających dalszą obecność w państwie totalitarnym. Po wielu zabiegach (m.in. list do Stalina) udało mu się uzyskać zgodę na opuszczenie kraju (1931). Jednak po kilku latach pobytu na emigracji nie ukrywał już swoich sympatii do bolszewickiej Rosji – został powtórnie członkiem Związku Pisarzy Radzieckich, a na paryskim kongresie pisarzy (1935) znalazł się w składzie delegacji radzieckiej.

Zasławski Dawid (1880-1965) – bundowiec, rosyjski literaturoznawca, krytyk literacki i publicysta (przed przewrotem bolszewickim pisał po rosyjsku i w jidysz). Po rewolucji lutowej Zasławski na łamach prasy mienszewickiej nazywał Lenina „niemieckim szpiegiem”. W 1919 r. w liście wysłanym do prasy żydowskiej oraz kijowskiego pisma „Kommunist” publicznie się pokajał i przyznał, że niesprawiedliwie oceniał bolszewizm. W 1934 r. – po latach usilnych starań – został wreszcie przyjęty w szeregi WKP/b/. Był oportunistycznym, koniunkturalnym łajdakiem bez skrupułów tropiącym artystyczną inność (Mandelsztama, Pasternaka). To on był autorem paszkwilu wymierzonego w Szostakowicza Chaos zamiast muzyki(Sumbur wmiesto muzyki, „Prawda” 28 stycznia 1936 r.). W latach 50. Zasławski zdobył nową specjalność – dyżurnego krytyka Izraela (zawsze „w imieniu społeczności żydowskiej”). Człowiek bez własciwości bezboleśnie przetrwał stalinizm i chruszczowizm.

Zasulicz Wiera (1849-1919) – rosyjska (ale urodzona w polskiej zubożałej rodzinie szlacheckiej) urzędniczka, guwernantka, introligatorka, akuszerka, socjalistka, rewolucjonistka, więźniarka, marksistka, mieńszewiczka, jednorazowa terrorystka, publicystka, pisarka, tłumaczka. Swoją inicjację polityczną zawdzięczała człowiekowi bez zasad, Siergiejowi Nieczajewowi (1847-1882, autorowi Katechizmu rewolucjonisty, prototypowi Piotra Wierchowieńskiego z Biesów Dostojewskiego). Potem było więzienie, zafascynowanie hasłami anrchistów i był gubernator Petersburga generał Fiodor Triepow, dzięki któremu trafiła do radzieckiego panteonu prawdziwych rewolucjonistów. Otóż jeden z więźniów politycznych ostentacyjnie nie zdjął przed nim czapki, za co został wychłostany. Oburzenie opinii publicznej surowością kary było powszechne. Kilka miesięcy po tym incydencie Zasulicz 5 lutego 1878 roku – uzbrojona w kieszonkowy rewolwer Webley Mk I Bulldog (Sherlock Holmes posługiwał się Mk II, Mk – od Mark) - śmiertelnie zraniła pana generała. Werdykt sądu przysięgłych był co najmniej kontrowersyjny: uznano ją za niewinną i zwolniono. Zamachowczyni natychmiast opuściła Rosję. W późniejszych latach, dodajmy,  konsekwentnie potępiała terroryzm. Na emigracji (Szwajcaria, Wielka Brytania) Wiera Zasulicz korespondowała z Marksem i Engelsem (bywała gościem tego ostatniego), tłumaczyła ich teksty, utworzyła z Plechanowem grupę marksistowską „Wyzwolenie Pracy” (Lenina pozna później, w Petersburgu w 1899 r.), była współzałożycielką gazety „Iskra”. Gdy w 1903 roku doszło do rozłamu w SDPRR, to zabójczyni Triepowa opowiedziała się po stronie mieńszewików. Z niechęcią odniosła się do przewrotu bolszewickiego w październiku 1917 roku (wcześniej popierała Rząd Tymczasowy). Szczęśliwie dla siebie zmarła wkrótce na zapalenie płuc.

Zatonski Dmitrij (1922-2009) – literaturoznawca ukraiński, który w latach 60. uchodził w Związku Radzieckim za najpoważniejszy autorytet w czytaniu Kafki (Franz Kafka i problemy modernizmu) i Musila.

Zawaliszyn Wiaczesław (1915-1995) – rosyjski krytyk literacki (The Early Soviet Writers, 1958), historyk sztuki (Malewicz. Myśli o życiu i twóczości / Малевич. Мысли о жизни и творчестве, 1991), poeta, dziennikarz. W czasie wojny trafił do niewoli. Po kapitulacji Niemiec postanowił nie wracać do kraju i zamieszkał w Monachium. W 1951 r. przeniósł się do Nowego Jorku.

Zilli Valdo (1921-1982) – włoski rusycysta i historyk (La rivoluzione russa del 1905). Wykładał historię Rosji w Neapolu (l'Istituto Orientale). 

Zinowiew Aleksandr (1922-2006) – rosyjski socjolog (to on spopularyzował pojęcie Homo Sovieticus), logik, eseista, publicysta, pisarz („powieści socjologiczne”: Denne wyżyny / Zijajuszczije wysoty, Lozanna 1976; Świetlana przyszłość / Swietłoje buduszczeje, 1978; Homo Sovieticus / Gomo sowietikus, 1982; Katastrojka, 1989; Czas zamętu / Smuta, 1993), neo-Homo Sovieticus. W 1978 r. znalazł się na wymuszonej przez władze emigracji w Niemczech Zachodnich (Monachium). W latach 70. i 80. z demaskatorską pasją pisał o Związku Radzieckim Stalina, Breżniewa i Gorbaczowa, ale też o beznadziei życia na emigracji. W następnym dziesięcioleciu coraz wyraźniejsze stały się związki Zinowiewa z obozem skupionym wokół nacjonalistyczno-antysemickiego miesięcznika „Nasz Sowriemiennik”. W Czasie zamętu pisał o tym, że „[…] zmiana systemu nic nie dała; demokraci są siłą w rownym stopniu destrukcyjną jak niegdyś komuniści. Nie ma, sądzi Zinowiew, wyjścia z impasu ani też nadziei na ratunek. […]. Zinowiew, podobnie jak Sołżenicyn coraz niechętniej patrzy na Europę, […] postrzega zmierzch zachodniej kultury i cywilizacji […]” (A. Wołodźko). Zniesmaczony Zachodem nawrócił się na homosowietyzm i powrócił na ojczyzny łono w 1999 r.

Zinowiew Grigorij (1883-1936) – bolszewicki działacz partyjny, przywódca Kominternu. W walce o władzę w partii postawił na Lwa Trockiego -  przegrał i popadł w niełaskę. Przez dziewięć lat bezskutecznie usiłował odzyskać zaufanie Stalina. 25 sierpnia 1936 r. został rozstrzelany.

Złatowratski Nikołaj (1845-1911) – pisarz rosyjski (Filary / Ustoi, 1878-1882), który tworzył ku chwale ideologii narodnickiej. Dociekliwi badacze radzieccy usytuowali jego prozę w nurcie „beletrystyki chlopskiej”. Jestem prawdopodobnie ostatnim żyjącym czytelnikiem utworów tego pozbawionego talentu nudziarza o szlachetnym sercu.

Znamia – tołstyj żurnał założony w 1931 r., do czasów pieriestrojki najczęściej drukowano w nim marne teksty marnych (ale lojalnych) pisarzy, w latach 90.  – za sprawą redaktora naczelnego, znanego pisarza, Grigorija Bakłanowa (1923-2009) - uznawany był za najlepszy rosyjski miesięcznik literacki, obecny nakład –  ok. 4 000 egz. (najwyższy był w 1990 – 1 000 000 egz.), wersja elektroniczna: http://magazines.russ.ru/znamia/.

Znamia truda – gazeta wydawana przez eserów w latach 1907-1914 (początkowo nielegalnie w Petersburgu, a od sierpnia 1908 – w Paryżu). Powtórnie pojawiła się – już jako organ „lewych” (lewicowych) eserów (z Iwanowem-Razumnikiem w składzie redakcji) – we wrześniu (wg gregoriańskiego kalendarza) 1917 roku w Piotrogradzie. Została zamknięta przez bolszewików w lipcu 1918 r.

Zorin Leonid (1924) – wzięty rosyjski dramaturg (Goście 1954, Dekabryści 1966, Warszawska melodia 1967, Brama Pokrowska 1974, Karnawał 1981, Uroczysta komedia 2009), prozaik (Główny temat 1981, Stary rękopis 1983, Głos ludu 2008) i scenarzysta filmowy (Człowiek znikąd 1962,Arcymistrz 1974, wiele scenariuszy opartych na tekstach własnych sztuk).

Zoszczenko Michaił (1895-1958) – rosyjski prozaik (Arystokratka, Przed wschodem słońca, Przygody małpy) i dramaturg (wspólnie z Jewgienijem Szwarcem: Pod lipami Berlina). 

Związek Pisarzy Radzieckich (dokładniej: Związek Pisarzy ZSRR) działał w latach 1934-1991. Pierwszym jego przewodniczącym był Maksim Gorki. W Statucie Związku była mowa o tym, że jest to „dobrowolna społeczna organizacja twórcza skupiająca zawodowych literatów Związku Radzieckiego, uczestniczących swoją twórczością w walce o zbudowanie komunizmu, o postęp społeczny, o pokój i przyjaźń między narodami”. O przyjęciu do tej (do takiej!) organizacji marzył każdy inżynier ludzkich dusz. 

Zwieriew Anatolij (1931-1986) – malarz kojarzony z awangardą, na przełomie lat 50 i 60. lider undegroundu radzieckiego, nonkonformista. Pijany Mozart w świecie trzeźwych salierich. Podobno pozostawił po sobie ponad 30 000 prac, które najczęściej sprzedawał za butelkę wódki. Nieprzemijający popyt na obrazy „rosyjskiego Van Gogha” sprawił, że należy on do najczęściej podrabianych współczesnych artystów rosyjskich.

Żdanow Andriej (1896-1948) – radziecki działacz partyjny działający m.in. na froncie kultury. Na I Zjeździe Związku Pisarzy Radzieckich (1934 r.) sformułował zasady realizmu socjalistycznego. Do wspomnianej w artykule „czystki” doszło sześć lat później. 14 sierpnia 1946 r. Komitet Centralny WKP/b/ podjął uchwałę O czasopismach „Zwiezda” i „Leningrad”. Obydwa leningradzkie miesięczniki (tołstyje żurnały) zostały skrytykowane za brak czujności ideologicznej i udostępnienie swoich łamów „pisarzom nieradzieckim”. Wymieniono dwa nazwiska: Achmatowej i Zoszczenki. Do Leningradu został oddelegowany Andriej Żdanow, który na miejscu miał dopilnować, żeby wymienieni twórcy ponieśli zasłużone kary (pozbawienie członkostwa w Związku Pisarzy Radzieckich, zakaz druku i publicznych wystąpień). 

Żdanow Andriej (1896-1948) – radziecki działacz partyjny działający m.in. na froncie kultury. Na I Zjeździe Związku Pisarzy Radzieckich (1934 r.) sformułował zasady realizmu socjalistycznego. To on spacyfikował literacki Leningrad (sprawa Achmatowej i Zoszczenki) w 1946 r. 

Żelabow Andriej (1851-1881) – narodnik (członek “Narodnej Woli”) uwiedziony w gimnazjum przez powieść Czernyszewskiego Co robić?Przedstawiciel pierwszej (narodnickiej, czy raczej narodnowolskiej) fali terroryzmu rosyjskiego, która dała o sobie znać w latach 70. i na początku 80. Brał aktywny udział w przygotowaniu kilku zamachów na Aleksandra II, ale dwa dni przed kolejnym (tym ostatnim, jak sie okazało) został aresztowany. Kara mogła być tylko jedna – śmierć przez powieszenie. Pozostawał w nieformalnym związku z Sofią Pierowską.

Żełudkow Siergiej (1909-1984) – duchowny prawosławny, myśliciel religijny (Uwagi liturgiczne / Liturgiczeskije zamietki, 1956, 1971), dysydent (członek Amnesty International), wydawca niezależnego pisma „W puti” („W drodze”). Współpracował (a następnie polemizował) m.in. z Anatolijem Lewitinem-Krasnowem i ojcem Aleksandrem Mieniem. W kręgach cerkiewnych zarzucano mu nadmierne – ocierające się o herezję - zafascynowanie teologią protestancką. Jest autorem najbardziej lakonicznej prawdopodobnie recenzji powieści Sołżenicyna Sierpień czternastego: „Wielki artysta ma prawo do niepowodzeń”.

Żukowski Wasilij (1783-1852) – poeta rosyjski (Cmentarz wiejski / Сельское кладбищe, 1802; Ludmiła / Людмила, 1808; Swietłana / Светлана, 1808-1812). Jego twórczość ewoluowała od sentymentalizmu do preromantyzmu. Był autorem słów pierwszego i drugiego hymnu rosyjskiego: w latach 1816-1833 była to Modlitwa Rosjan (Молитва русских, korzystano z melodii – jak w wielu innych krajach – God Save the King ), nowa wersja (znana jako Boże, zachowaj Cara! / Боже, Царя храни!, muzyka Aleksandr Lwow) obowiązywała od 1833 r. do rewolucji lutowej i abdykacji (1917) ostatniego cara, Mikołaja II. Żukowski przez blisko 20 lat był wychowawcą dzieci carskich (m.in. późniejszego Aleksandra II).