Finansowe wariacje na wielkie tematy
Wielkie tematy kultury w literaturach słowiańskich, 8 – Pieniądz, "Slavica Wratislaviensia" CXLIX, pod red. K. Chrobak, M. Filipek, M. Jakóbiec-Semkowowej, Ł. Kusiak-Skotnickiej, A. Matusiak, Wrocław 2009, s. 5-7
/
Tadeusz Klimowicz
Wrocław
/
Finansowe wariacje na wielkie tematy
Wciąż nam towarzyszą i wciąż są obecne w literaturze naszego kręgu kulturowego, której bohaterowie funkcjonują w świecie drobnych ogłoszeń: „Sprzedam Nauczyciela. Judasz”, „Kupię miłość. Rogożyn”, „Sprzedaję się. Sonia Marmieładowa”, „Sprzedam ojczyznę. Kosmopolita”, „Kupię martwe dusze. Cziczikow”, „Sprzedam zapałki. Dziewczynka”, „Sprzedam eliksir młodości. Mefistofeles”, „Kupię dwanaście krzeseł. Ostap Bender”, „Przewożę na drugi brzeg. Charon”. Kupujący musi wysupłać wdowi grosz, judaszowe srebrniki lub obola, ale w obiegu nadal też pozostają żenująco pospolite asygnaty, banknoty, monety z wyblakłymi władcami i powycieranymi orłami.
Postacie wykreowane przez Wielką Literaturę Przedrealistyczną nie poszukują „straconego czasu” (jak sugeruje poróżniony z życiem Proust) czy „autora” (jak twierdzi, ożeniony z kobietą „nie podzielającą jego pasji artystycznych” Pirandello), ani też nie „czekają na Godota” (jak chciałby, naznaczony traumą przez matkę-„zimną bigotkę”, Beckett). Poszukują - najkrótszej drogi do wyspy skarbów, haseł (a może już PIN-ów?) otwierających wszystkie sezamy świata („wszystkie skarby świata”), ukrytych alchemicznych mądrości pozwalających zamieniać ołów w złoto. Czekają – na spadek po śmierci kogoś bliskiego, na wielką wygraną („trójka, siódemka, as”), na zatrzymanie się wirującej kulki, na uśmiech losu.
Dopiero wiek XIX – ale jeszcze nie romantycy, których bardziej pochłaniało fatalistyczne zdanie się na koło fortuny i którzy ze sztuki kreowania spektakularnych katastrof finansowych uczynili cnotę – zaczął programowo głosić pochwałę cierpliwego, mozolnego, nieefektownego, pozytywistycznego gromadzenia. Z miesiąca na miesiąc, z roku na rok, z pokolenia na pokolenie. Dzieci Realizmu (w jego zachodnioeuropejskiej mutacji) już nie ogarnia więc lęk przed transcendentnym Weltschmertzem, ale wzrostem / spadkiem cen jedwabiu czy notowaniami na giełdzie cukrowej w Paryżu. „[...] Balzac – jak zauważył Albert Thibaudet - wprowadził do powieści życiorysy, których tragizm wynika ze wzrostu lub pomniejszania bogactwa, a wszystkie uczucia kształtują się lub deformują pod wpływem pieniądza. W świecie mieszczańskim [...] miłość jest [...] nierozerwalnie związana z pieniędzmi[...]”[1]i dlatego Emma Bovary („to namiętne stworzenie”) „[...] nie zabija się z powodu przygody miłosnej, lecz z powodu pieniędzy. Nie została ona ukarana jako cudzołożnica, lecz jako źle gospodarująca pani domu”[2].
W tym czasie w naszej, Środkowo-Wschodniej, Europie „cudzołożnice” nadal popełniały samobójstwo po staremu – nie myśląc o pieniądzach (Anna Karenina) i ignorowano triumfującą na Zachodzie „powieść o awansie społecznym” (określenie Jana Kotta), „a przecież to typowy, klasyczny niemal wzór angielskiej i francuskiej mieszczańskiej powieści. Dzieje wspinania się w górę klas społecznych, wyrastania fortun, wielkich karier arywistów burżuazji, kolonialnego podboju”[3]. Mogła nią być Lalka, ale „nie ma chyba w literaturze światowej drugiej takiej powieści, w której by motywem, i to nie tylko motywem, ale przede wszystkim usprawiedliwieniem zarabiania pieniędzy i to zarabiania pieniędzy przez kupca, była nieszczęśliwa miłość”[4]. Profesor Jan Kott się pomylił – jest. Idiota Fiodora Dostojewskiego.
Podobno na podstawie tekstów dziewiętnastowiecznej (a nawet wcześniejszej - Shakespeare) literatury francuskiej czy angielskiej można pisać rozprawy z zakresu historii gospodarczej i społecznej. Podobno literatury słowiańskie wniosły znaczący wkład w rozwój psychologii i psychiatrii (te kompleksy - osobiste i narodowe, to masochistyczne rozdrapywanie ran - po odejściu kochanki i przegranym powstaniu).
Dwudziesty wiek nie wniósł znaczących korekt do naszej wiedzy o sytuacji finansowej bohaterów literackich – obawiam się, że pierwszy opis działania bankomatu nie pojawił się w powieści białoruskiej, a do założenia pierwszego internetowego konta bankowego nie doszło na stronach współczesnego opowiadania bułgarskiego.
To zapewne dlatego najpierw „tam”, a nie „tu” wspomniano o potrzebie badań nad statusem ekonomicznym pisarzy. Alberto Memmi, autor fundamentalnej pracy Problemy socjologii literatury, zaproponował zajrzeć (wtedy, gdy jest to możliwe) do „umów wydawniczych, książeczek czekowych, dzienników poufnych”[5], ponieważ „można dzięki nim bez trudu odtworzyć poziom życia wielu pisarzy, ich zarobki oraz kłopoty finansowe”[6]. Dzięki temu można będzie określić status zawodowy pisarza („tylko nieliczni [...] żyją ze swoich dzieł”[7]) i określić jego przynależność „do klasy społecznej, do całej grupy społecznej”[8].
Uczestnicy naszej kolejnej konferencji z cyklu „Wielkie tematy kultury w literaturach słowiańskich” kupili znaczki i wysłali zgłoszenia, wpłacili wpisowe, kupili bilet do Wrocławia, zapłacili za hotel i – już u celu podróży - korzystnie sprzedali swoje teksty. O pożądaniu, pragnieniach, marzeniach – czyli o pieniądzach w literaturze i o oportunizmie, koniunkturalizmie, mass mediach, bogactwie, wyrzeczeniach, nędzy– czyli o cenie, jaką płaci artysta za funkcjonowanie w sztuce.
Z wyrazami bezinteresownej życzliwości zapraszam Państwa do pasjonującej lektury, wzbogacającej naszą wiedzę o świecie przedstawionym (i tym nieprzedstawionym) literatur słowiańskich.
[1]A. Thibaudet, „Pani Bovary”, tłum. J. Falicki [w:] Sztuka interpretacji, t. 1, wybór i opracowanie H. Markiewicza, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 593. Podkr. moje – T.K.
[2]Ibid. Podkr. moje – T.K.
[3]J. Kott, Kariera kupca [w:] id., O „Lalce” Bolesława Prusa, Warszawa 1948, s. 29.
[4]Ibid., s. 33. Podkr. moje – T.K.
[5]A. Memmi, Problemy socjologii literatury, tłum. H. Chorbkowska [w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą, t. III, opracował H. Markiewicz, Kraków 1973, s. 93. Podkr. moje – T.K.
[6]Ibid. Podkr. moje – T.K.
[7]Ibid., s. 95.
[8]Ibid., s. 96. Podkr. - A. Memmi.
Komentarze
Prześlij komentarz