Bułhakow wiecznie żywy
Tadeusz Klimowicz
/
Bułhakow wiecznie żywy
/
W latach wojny domowej każdy Rosjanin miał prawo do życiorysu Indiany Jonesa i prawo do własnej odysei. Także pewien niedawny absolwent (1916) Wydziału Medycznego Uniwersytetu Kijowskiego. 14 grudnia 1918 r. w szeregach oddziału wiernego atamanowi Skoropadskiemu bronił Kijowa przed Petlurą; na początku lutego 1919 r. został zmobilizowany - wiadomo, lekarz - do armii walczącej pod sztandarami Ukraińskiej Republiki Ludowej, ale już w nocy z 2 na 3 lutego zdezerterował; pod koniec sierpnia wcielono go do Armii Czerwonej i wraz z nią opuścił swoje rodzinne miasto; 14-16 października w trakcie walk ulicznych w Kijowie przeszedł na stronę (według innej wersji dostał się do niewoli) Sił Zbrojnych Południa Rosji i trafił do Trzeciego Terskiego Pułku Kozackiego, który wkrótce skierowano do stłumienia powstaniem Czeczenów; na przełomie listopada i grudnia młody medyk powrócił z Władykaukazu i podjął na krótko pracę w szpitalu wojskowym; z końcem roku 1919 definitywnie zrezygnował z uprawiania swojej dotychczasowej profesji. Zmarł Bułhakow-lekarz, narodził się Bułhakow-dziennikarz i Bułhakow-pisarz, którego twórczość warta jest encyklopedii. Chociaż akurat nie mam pewności, czy tej napisanej przez Borisa Sokołowa.
Na pierwszy rzut oka jego Encyklopedia Bułhakowowska przypomina wszystkie inne kompendia historycznoliterackie, wszystkie znane mi thesaurusy, słowniki, leksykony, przewodniki. 144 hasła można by podzielić na dwie grupy. Większość z nich została poświęcona na omówienie m. in. wszystkich powieści (aż ponad trzydzieści dotyczy Mistrza i Małgorzaty: Abbadona, Asasello, Aleksander Riuchin, Alojzy Mogarycz, Arkadiusz Apołłonowicz Siemplejarow, Archibald Archibaldowicz, Afraniusz, Baron Meigel, Behemot, Wielki bal u szatana, Woland, Hella, Demonologia, Dom Gribojedowa, Żorż Bengalski, Iwan Bezdomny, Jeszua Ha-Nocri, Józef Kaifasz, Juda z Kiriatu, Fagot-Korowiow, Mateusz Lewita, Małgorzata, Masoneria, Mistrz, „Mistrz i Małgorzata”, Michał Aleksandrowicz Berlioz, Fatalne mieszkanie, Nikanor Iwanowicz Bosy, Poncjusz Piłat, Stiepan Bogdanowicz Lichodiejew, Strawiński, Teatr Variétés, Frieda, Chrześcijaństwo), opowiadań, dramatów, inscenizacji, operowych libretto, scenariuszy filmowych oraz niektórych felietonów, szkiców, reportaży. Drugą grupę haseł tworzą biogramy rodziców, rodzeństwa, żon, dwóch najbliższych przyjaciół, pisarzy (Achmatowa, Bieły, Sałtykow-Szczedrin, Sienkiewicz - mówi się o jego wpływie na powieści Biała gwardia i Mistrz i Małgorzata), filozofów (Bierdiajew, Bułgakow, Fłorienski, Kant, Szestow) i polityków (Bucharin, Lenin, Petlura, Stalin, Trocki), którzy, zdaniem Sokołowa, bywali często prototypami postaci wykreowanych przez Bułhakowa (np. Nikołaj Bucharin w powszechnej opinii uchodził za wojującego ateistę - pamiętano, że 12 czerwca 1929 r. otworzył Wszechzwiązkowy Zjazd Bezbożników - i w Mistrzu i Małgorzacie pojawił się jako Mikołaj Iwanowicz, który zamieniony w wieprza poleciał z Nataszą na grzbiecie na bal u szatana).
Zanim jednak dotarłem do Encyklopedii Bułhakowowskiej, przeczytałem list Iriny Karum, Warwary Swietłajewej i Jeleny Ziemskiej zamieszczony w znakomitym czasopiśmie „Nowoje litieraturnoje obozrienije” (nr 25, 1997). Autorki, kuzynki Michaiła Bułhakowa i jego najbliższych, protestowały przeciwko niektórym informacjom zawartym w Encyklopedii Bułhakowowskiej Borisa Sokołowa (wyd. „Łokid” - „Mif”, Moskwa 1996). Ich szczególne oburzenie wywołały sformułowania dotyczące ostatniej i pierwszej żony autora Mistrza i Małgorzaty: „Po śmierci pisarza B.[ułhakowa] była jakiś czas kochanką pierwszego sekretarza Związku Pisarzy Radzieckich Aleksandra Aleksandrowicza Fadiejewa [...], którego poznała w czasie ostatniej choroby swego męża”, „Ł.[appa] nie miała jakichś szczególnych talentów albo znajomości w kręgach teatralno-literackich, dlatego Bułhakow, gdy tylko poczuł się pisarzem, porzucił ją, żeniąc się z bardziej interesującą z punktu widzenia znajomości w kręgach literackich L. J. Biełozierską [...]”. List kończył się ostrzeżeniem: „Wzywamy B. W. Sokołowa i wydawnictwo ‘Łokid-Mif’ do wstrzymania prac nad drugim wydaniem Encyklopedii Bułhakowowskiej i oczekujemy stosownych przeprosin w środkach masowej informacji. Zawiadamiamy wytwórców podobnej produkcji ukazującej się drukiem, iż zamierzamy bronić dobrego imienia naszych nieżyjących rodziców i krewnych w sądzie”. Wydawcy zareagowali natychmiast - w atmosferze skandalu w 1997 roku ukazał się dodruk w nakładzie 5100 egzemplarzy. Nie chciałbym tu zastanawiać się ani nad wiarygodnością informacji przytoczonych przez Sokołowa (warto jedynie zasygnalizować, iż Fadiejew odwiedził śmiertelnie chorego Bułhakowa 11 listopada 1939 r. i wtedy zapewne doszło do zawarcia bliższej znajomości z Jeleną Siergiejewną), ani też - co może jest znacznie istotniejsze - nad wszystkimi wątpliwościami, które powinny towarzyszyć badaczowi penetrującemu pisarskie biografie (pisałem o tym w eseju Od anonimowości do ekshibicjonizmu, czyli o prywatności pisarza w Rosji, „Odra” 1998, nr 9; por. też list Wyjmijmy Grochowiakowi kieliszek z dłoni skierowany do „Pań i Panów Krytyków” przez dzieci poety, „Gazeta Wyborcza” 10 maja 1999).
Jedno jednak nie ulega wątpliwości: patronujący Encyklopedii Bułhakowowskiej redaktorzy oficyn „Łokid” i „Mif” (co świadczyłoby, że łatwiej encyklopedię napisać, niż ją opublikować), w pogoni za sukcesem komercyjnym, zapomnieli o swoich podstawowych obowiązkach - o starannej merytorycznej i językowej korekcie tekstu. Przede wszystkim należy podkreślić, że nie jest to, jak chcieliby tego wydawcy, druga - po Lermontowowskiej - encyklopedia w dziejach literaturoznawstwa rosyjskiego poświęcona jednemu wyłącznie pisarzowi. Podobnych publikacji (nie zawsze wprawdzie słowo „encyklopedia” pojawiało się w tytule) doczekali się bowiem m. in. Puszkin, Sałtykow-Szczedrin, Achmatowa. Nie jest też prawdą, że Tatiana Łappa była drugą żoną pisarza (zob. na s. 482); że siostry pisarza, Wiera i Nadieżda, urodziły się w tym samym roku; że znany symbolista Aleksandr Błok urodził się w 1889 roku (ale przy każdej nadarzającej się okazji, ze śmiertelnie-encyklopedyczną powagą powtarzana jest informacja, że Lew Tołstoj urodził się w 1828, a zmarł w 1910). Odbiorcę zniewala nieortodoksyjna, daleka od wszelkich konwencji kolejność haseł poświęconych Bułhakowowskim postaciom (jak zauważyła I. Lipuszkina w zeszycie 26 „Nowogo litieraturnogo obozrienija”, niekiedy decyduje o tym imię bohatera - np. Berlioza odnajdziemy pod literą M, jak Michaił Aleksandrowicz Berlioz, a niekiedy - jak tego należałoby oczekiwać - nazwisko, np. Strawinski), poraża erudycja Borisa Sokołowa (jakąż wartość poznawczą ma stwierdzenie w haśle Mistrz i Małgorzata: „prawosławni - większość wierzących w Moskwie”) i jego ambitne zmagania z językiem ojczystym („W 1934 r. B[ucharin] ożenił się trzeci raz z Anną Michajłowną Łariną, córką starego bolszewika M. Z. Łarina [...], dziewczyną niezwykłej urody” - domyślam się, iż Bucharin ożenił się z „dziewczyną niezwykłej urody” tylko raz, ale że było to jego trzecie małżeństwo). To dziwne, iż naiwność, prymitywizm i infantylizm, które urzekają tak wielu w malarstwie Henri Rousseau (Celnika), Niko Pirosmaniego (Pirosmaniszwilego), Nikifora (Krynickiego) i Teofila Ociepki, są tak rzadko doceniane w pracy naukowej.
Jednak ten leksykon - chciałoby się powiedzieć, jak każde tego typu wydawnictwo - zasługuje również na parę ciepłych słów, na przypomnienie bodaj paru faktów, które mogłyby utworzyć zupełnie nowe hasła, np.:
DONOSICIEL. Jeszcze bodaj żaden badacz dwudziestowiecznej literatury rosyjskiej nie napisał, jak wielki wpływ na jego ustalenia miały zachowane w archiwach donosy. To bezimiennym kapusiom zawdzięczamy informację o rozpoczęciu przez Bułhakowa pracy nad Mistrzem i Małgorzatą (podobno 28 lutego 1929 r.).
DZIENNIK. Od 24 maja 1923 do 13 grudnia 1925 Bułhakow - posługując się bardzo znaczącym tytułem Pod butem (dosł. Pod piętą / Pod piatoj) - prowadził dziennik, który skonfiskowano w czasie rewizji przeprowadzonej przez funkcjonariuszy OGPU 7 maja 1926. Po kilku latach starań - w swoich listach (m. in. do Gorkiego) pisarz ze zrozumiałych względów unikał podawania tytułu - rękopis zwrócono w drugiej połowie roku 1929. Jak to pisze Boris Sokołow, w dzienniku doszedł do głosu „bytowoj antisiemitizm”.
GRAFOMANIA. W aneksie do encyklopedii opublikowano grafomańską sztukę Bułhakowa Synowie mułły, która swoją premierę miała we Władykaukazie (maj 1921). Nie pozostawiający żadnych wątpliwości podział na pozytywnych (dobrych) i negatywnych (złych) bohaterów, wymaga sprawnego operowania kolorami. Początkujący dramaturg operował wyłącznie anielską bielą i diabelską czernią. Przy czym białymi byli z natury swej dobrzy czerwoni, a czarnymi zawsze źli biali.
KONKURS. 4 marca 1936 na łamach „Prawdy” ogłoszono konkurs na podręcznik do historii ZSRR (chodziło oczywiście o całą historię Rosji) dla uczniów trzecich i czwartych klas szkoły podstawowej. Bułhakow zachęcony wysokością nagrody przewidzianej dla zwycięzcy - 100 000 rubli (stąd w Mistrzu i Małgorzacie na loterii padła taka właśnie wygrana) - nie oparł się mimo rozlicznych wątpliwości pokusie i rozpoczął pisanie. Dobrze wiedział, że skazany na milczenie ma niewielkie szanse na sukces, ale mimo to jeszcze do czerwca pracę kontynuował. Przerwał ją dopiero wtedy, gdy zrozumiał, iż nie zmieści się w wyznaczonym terminie (1 lipca). Zachowały się notatki dotyczące m. in. lat 1725-1873.
NAGONKA. Zmowa świętoszków miała swoją premierę w MCHAT-cie 16 lutego 1936 r. Trzynaście dni później, 29 lutego 1936, przewodniczący Komitetu do spraw Sztuki przy Sownarkomie Płaton Kierżencew sporządził dla potrzeb Biura Politycznego KC WKP(b) notatkę, w której ostro zaatakował Bułhakowa i zaproponował: „Zachęcić filię MCHAT-u do zdjęcia tego spektaklu nie w drodze formalnego jego zakazu, lecz poprzez świadomą rezygnację teatru z tego spektaklu, jako niesłusznego, odciągającego ich od linii realizmu socjalistycznego. W tym celu zamieścić w ‘Prawdzie’ ostry artykuł redakcyjny o Molierze w duchu tych moich uwag i przeanalizować spektakl w innych organach prasowych. Niech na przykładzie Moliera teatry zobaczą, że zależy nam nie na zewnętrznie błyskotliwych i technicznie sprawnie zagranych spektaklach, lecz na spektaklach nasyconych pod względem ideowym, realistycznie pełnokrwistych i historycznie wiernych - w czołowych teatrach w szczególności”. Ostatecznie dramat Bułhakowa wystawiono siedmiokrotnie i zdjęto po artykule w „Prawdzie” (9 marca 1936) Zewnętrzny blask i fałszywa treść.
PROHIBICJA. Z początkiem wojny wprowadzono w Rosji prohibicję i formalnie obowiązywała ona nadal w pierwszych latach władzy bolszewickiej. Okres prosperity przeżywali więc producenci samogonu. Bułhakow miał pomysły (bardzo serio) na walkę z bimbrownikami, obiecując w jednym z felietonów (29 lipca 1923): „Moskwa stanie się Saharą i w oazach [...] będzie tylko lekkie czerwone i białe wino”. Tekst ten został przedrukowany w książce z roku 1926, ale wtedy stracił całą swoją aktualność, ponieważ zmieniła się polityka państwa. Prohibicja w Rosji Radzieckiej przestała obowiązywać 1 stycznia 1924 roku i w sklepach oficjalnie już pojawiła się wódka (na początek trzydziestoprocentowa), którą ulica nazwała „rykowką” (od nazwiska przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych Aleksieja Rykowa).
PRZESŁUCHANIE. To były czasy (zob. też DZIENNIK). 22 września 1926 Bułhakow przesłuchiwany przez tajną policję (OGPU) mógł jeszcze bezkarnie bluźnić: „Na tematy chłopskie nie mogę pisać, dlatego że wsi nie lubię. [...]. Życia robotników - chociaż wiem o nim dużo więcej niż o chłopskim - nie znam zbyt dobrze. Nie za bardzo też się nim interesuję z takiego oto powodu: jestem zajęty. Bardzo interesuję się życiem inteligencji, lubię ją [...]. Jej losy są mi bliskie, przeżycia drogie. A to znaczy, że mogę tylko pisać o życiu inteligencji w kraju radzieckim. Ale sposób mego myślenia jest satyryczny. Spod pióra wychodzą rzeczy, które czasami urażają kręgi społeczno-komunistyczne”. Dziesięć lat później pojawia się pomysł sztuki o Stalinie. Dziesięć lat reedukacji. Pracę nad Batumem zakończył w 1939 r.
Komentarze
Prześlij komentarz