Tadeusz Klimowicz /
Pożegnanie z Łotmanem
/
(J. Łotman, Rosja i znaki. Kultura szlachecka w wieku XVIII i na początku XIX, przekład i posłowie B. Żyłko, Wydawnictwo „słowo/obraz terytoria”, Gdańsk 1999, 503 s., 165 ilustracji, nakład ? egz.)
/
Tako rzecze Łotman (1): „Zawartość informacyjna tekstu poetyckiego zależy od całkowicie innego - niż na poziomie języka - stosunku planu wyrażenia i planu treści, od przeobrażenia wszystkich elementów tekstu w elementy nasycone semantycznie, od ich wzajemnego ustosunkowania, od faktu, iż poezja nie zna elementów pojedynczych i wszystkie samowystarczalne zjawiska językowe w tekście poetyckim stają się wzajemnie konfrontowalnymi. Nośność informacyjna tekstu artystycznego znacznie przewyższa informacyjną nośność zwykłego tekstu a redundancja - na poziomie komunikatu artystycznego - zmierza do zera. Gdy nauczymy się w ścisły sposób mierzyć redundancję, otrzymamy obiektywne kryterium wartości artystycznej” (tłum. S. Balbus).
Tako rzecze Łotman (2): „Nie należy sądzić, że światowe życie w Rosji początku XIX wieku było całkowicie zunifikowane. Chociaż idealne normy zachowania, które społeczeństwo narzucało damom, łączyło w sobie reguły zachowań francuskich elit przedrewolucyjnych z petersburską sztywnością, było dostatecznie surowe, to jednak życie i tutaj okazywało się znacznie bardziej różnorodne. Na przykład, chełpliwy chłód świata petersburskiego kontrastował ze swobodą i bezpośredniością ‘zachowania moskiewskiego’, a dopuszczalna w czasie festynu na wsi swoboda była zdecydowanie nie do przyjęcia na balu, lub nawet na domowym wieczorku w stolicy” (tłum. B. Żyłko).
Pierwszy fragment pochodzi z Wykładów z poetyki strukturalnej (Lekcyi po strukturalnoj poetikie, 1964) wydanych w legendarnych „Trudach po znakowym sistiemam” (seria: „Uczonyje zapiski Tartusskogo gosudarstwiennogo uniwiersitieta”); drugi - z Rosji i znaków (Biesiedy o russkoj kulturie. Byt i tradicyi russkogo dworianstwa {XVIII - naczało XIX wieka}, 1999), monografii wyrosłej z cyklicznej audycji telewizyjnej końca lat osiemdziesiątych. Oba wyszły spod pióra Jurija Michajłowicza Łotmana (1922-1993), najwybitniejszego przedstawiciela - zajmującej się semiotyką kultury - szkoły tartuskiej. Wiem, że poetyka tekstu zamieszczonego w zeszytach naukowych docierających do kilkuset czytelników znacznie odbiega od biesiedy (rozmowy, gawędy, pogadanki) adresowanej do milionów widzów, ale z całą pewnością nie można tak wyraźnych różnic w kodzie cytowanych komunikatów tłumaczyć wyłącznie zmianą kategorii odbiorcy. Świadczą one również o tym, że „autor - jak zauważa Bogusław Żyłko w Posłowiu tłumacza - w ciągu swoich badań przeszedł znaczną ewolucję [...]”.
Po ukończeniu studiów na uniwersytecie w Leningradzie podjął pracę w Tartu. Jego dysertacja doktorska z tematem sformułowanym w duchu obowiązujących wówczas kanonów (A. N. Radiszczew w walce ze społeczno-politycznymi poglądami i szlachecką estetyką Karamzina / A. N. Radiszczew w bor’bie s obszczestwienno-politiczeskimi wozzrienijami i dworianskoj estietikoj Karamzina, 1952) stanowiła zapowiedź późniejszych zainteresowań badacza kulturą rosyjską przełomu XVIII i XIX wieku. Ich świadectwem jest zarówno rozprawa habilitacyjna (Drogi rozwojowe literatury rosyjskiej okresu przeddekabrystowskiego / Puti razwitija russkoj litieratury prieddiekabristskogo pierioda, 1961), jak i kolejne publikacje: Powieść wierszem Puszkina „Eugeniusz Oniegin” (Roman w stichach Puszkina „Jewgienij Oniegin”, 1975), Powieść A. S. Puszkina. „Eugeniusz Oniegin”. Komentarz (Roman A. S. Puszkina „Jewgienij Oniegin”. Kommientarij, 1980), Aleksander Siergiejewicz Puszkin (Aleksandr Siergiejewicz Puszkin, 1981), Stworzenie Karamzina (Sotworienije Karamzina, 1987), W szkole słowa poetyckiego. Puszkin-Lermontow-Gogol (W szkole poeticzeskogo słowa. Puszkin-Lermontow-Gogol, 1988). Jednocześnie od początku lat sześćdziesiątych Łotman podjął badania strukturalno-semiotyczne, gdzie „[...] twórczo rozwinął znakowe i komunikacyjne aspekty teorii formalistów, Bachtina, praskiej szkoły strukturalnej, z czasem nawiązał też polemiczny dialog z zachodnim strukturalizmem i semiotyką” (Tomasz Tyczyński). Na dorobek szkoły tartuskiej złożyły się również publikacje innych pracowników tamtejszej katedry literatury rosyjskiej: Zary Minc (nb. żony Łotmana), Aleksandra Piatigorskiego, Borisa Uspienskiego. W tym samym czasie prace o podobnej orientacji metodologicznej zaczęły się ukazywać w Moskwie. Ich autorami byli naukowcy związani z Pracownią Typologii Strukturalnej Języków Instytutu Słowianoznawstwa i Bałkanistyki Akademii Nauk ZSRR: Wiaczesław Wsiewołodowicz Iwanow, Isaak Rewzin, Władimir Toporow. Najogólniej można stwierdzić, że „[...] przedmiotem semiotyki jest zbiór systemów znakowych różnych kultur. Fakty semiotyczne powstają zaś z przecięcia się danych nam relacji, stosunków, porządków strukturalnych w realizacjach (tekstowych) systemów znaków” (Stefan Żółkiewski). Wśród podstawowych pojęć semiotyki wymienia się między innymi: tekst, kod, model świata, wtórne systemy modelujące. W kręgu tej właśnie metodologii badań literackich powstała znaczna część dorobku Jurija Łotmana: wspomniane już Wykłady z poetyki strukturalnej, Rozprawy z typologii kultury (Stat’ji po tipołogii kultury, 1970), Struktura tekstu artystycznego (Struktura chudożestwiennogo tieksta, 1970), Analiza tekstu poetyckiego (Analiz poeticzeskogo tieksta, 1972), Semiotyka filmu (Siemiotika kino i problemy kinoestietiki, 1973), Kultura jako intelekt kolektywny a problemy sztucznej inteligencji (Kultura kak kollektiwnyj intuellekt i problemy iskusstwiennogo razuma, 1977) i, oczywiście, Rosja i znaki. 
Komentarze
Prześlij komentarz